Mütərəqqi islamçılar və "islam millətçiliy"i nəzəriyyəsi

Faiq Ələkbərov
fəlsəfə doktoru, dosent

Fikrimizcə, bütün hallarda "panislamizm"in siyasiləşməsi, yəni "islam millətçiliyi" nəzəriyyəsinin yaranması milli məsələnin gündəmə gəlməsi üçün təkanverici rol oynamış, həmin ideyanın əsasında siyasi türkçülük (türk birliyi) və daha sonra etnik türkçülük (Azərbaycan türkçülüyü) təşəkkül tapmışdır. Şübhəsiz, islamçılıqdan türkçülüyə, türkçülükdən Azərbaycan türkçülüyünə-azərbaycançılığa gedən yol təkamül nəticəsində baş vermişdir. Bu baxımdan, Ağaoğlu həmin dövrdə "islam millətçiliyi" uğrunda mübarizə aparsa da, türkçülüyə də meyil etmiş və bununla da, Azərbaycan milli ideyasının - azərbaycançılığın meydana gəlməsinə zəmin hazırlamışdır. Ə.Ağaoğlunun elmi-rasional islamçılıqdan kənara çıxıb siyasi islamçılığa – "islam millətçiliyi"nə meyil etməsində ən başlıca amillər Qafqazda ruslaşdırma, farslaşdırma siyasəti, o cümlədən 1905-1906-cı illərdə çar Rusyasının təhriki ilə planlı şəkildə baş verən erməni-türk münaqişəsi olmuşdur. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, Ağaoğlu islamçılığın elmi-nəzəri əsaslarının yaranmasından sonra bu hərəkatın siyasiləşməsinin tərəfdarı olsa da, dövründə baş verən hadisələr onun özünü də Türkiyədəki "Gənc türklər" kimi, daha tez siyasi islamçılığa – "islam millətçiliyi"nə üz tutmağa sövq etmişdir.

Bütövlükdə, Ağaoğlu 1900-1910-cu illərdə siyasi-ideoloji ruhlu "islam millətçiliyi" nəzəriyyəsi ilə bağlı iki məsələyə diqqət yetirilməsini zəruri sayırdı: 1) İslam dünyasının fəlakətlərinin səbəbləri obeyktiv təhlil edilməli və islam millətlərinin qurtuluş yolu ruhanilərin təbliğ etdiyi İslamda deyil, mütərəqqi ruhlu İslamda axtarılmalı; 2) dini kimliklə (islamla) milli kimlik (türklük) isə bir-birinə nəinki ziddir, hətta bir-birini tamamlayır.

Ağaoğlunda "islam milətçiliyi" nəzəriyyəsinin yaranmasında "İttihadi-İslam" konsepsiyasını irəli sürən Cəmaləddin Əfqaninin mühüm təsiri olmuşdur. Əvvəlcədən qeyd edək ki, Əfqaninin milliyyətə, millətə baxışı Rəsulzadə üzərində hansı təsiri buraxmışdırsa da, Ağaoğlu üzərində də İslama münasibəti eyni məna kəsb etmişdir. Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, Əfqani "müsəlman xalqlarını ilkin İslama qayıtmağa, ləyaqətsiz hökmdarlara qarşı açıq mübarizəyə qoşulmağa çağırırdı. Eyni zamanda o, ruhaniləri amansızcasına tənqid edir, onların "boş dialektika və sxolastikasını" məsxərəyə qoyur, onların riyakarlığına və həyasızlığına gülürdü… Bütün ölkələrin müsəlmanları onun səsində nə isə tanış, eyni zamanda yeni çalarlar hiss edirdilər" [28, 136]. Əfqaninin bu ideyalarını müsbət dəyərləndirən Ağaoğlunun fikrincə, Şərqdə nümunəvi ictimai xadim olan bu şəxs, eyni zamanda özünün gələcək davamçılarının fəaliyyəti üçün proqram tərtib etmiş və bu davamçıların inkişaf etdirməli olduqları ideyaları göstərmişdir.

Q.Mustafayevə görə, Ağaoğlu "İslam birliyi"nə həsr etdiyi yazılarında Əfqaninin fikirləri ilə razılaşdığını bildirmiş, eyni zamanda "islam şərqinin böhrandan çıxmasının yolunu "islamın bərpasında", islam millətçiliyində görmüşdü" [159, 93]. Doğrudan da, "Müsəlman xalqlarının vəziyyəti" (1903-1904) silsilə məqalələrində İslam dünyasının yarımcan vəziyyətdə olması fikrini qəbul edən Ağaoğlu yazırdı ki, taleyin zərbələrindən sarsılıb məyus olmuş müsəlmanlar indi gəzib bu fəlakətin onların üzərinə haradan gəldiyini axtarır və vəziyyəti düzəltmək haqqında fikirləşirlər. Halbuki müsəlmanların islahat dövrünü keçmələrinin vaxtı çoxdan çatmışdır [250]. Müsəlmanların qəflət yuxusundan oyadacaq müsəlman islahatçısının yolunu gözləyən Ağaoğlunun fikrincə, hər bir müsəlman milləti ilkin İslama əməl etməklə yanaşı, Qərb mədəniyyətinin müsbət dəyərlərini də mənimsəməli və Avropa millətləri kimi inkişaf etməlidirlər. Çünki islam bədbinlik deyil, nikbinlik və tərəqqipərvərlik dinidir. O yazırdı: "Nə Quran, nə də şəriət özlüyündə tərəqqinin düşməni deyildir; özlərini İslam ideyasının daşıyıcıları hesab edən şeyxlər və üləmalar bəd məqsədlərlə oradakı fikirləri təhrif edib, onları mədəniyyətin barışmaz düşmənlərinə çevirmişlər" [6, 50].

Bizə elə gəlir ki, Ağaoğlu "Panislamizm və onun xarakteri" məqaləsində isə "islam millətçiliyi"nin elmi-nəzri əsaslarını verməyə çalışmışdı: "İslam ayrı-ayrı xalqların: ərəb, türk, fars, zənci, tacik və sairələrin özünəməxsus fərdi etiqadlarındakı, adət-ənənələrindəki, hətta dil və geyimlərindəki fərqi aradan qaldırmış – niverləmiş, sözün tam mənasında onları fatehlərin assimilyasiyasına məruz qoymuşdur. Hal-hazırda müsəlman xalqlarının lüğətində millət məfhumuna uyğun olan bir istilah axtarmaq yersiz olar. Çünki onların hamısı bu mənanı ifadə edən ümumi bir istilahı – ərəbəcə "millət" sözünü işlədirlər. Bu istilah isə irqi, qövmi, etnik, hətta əxlaqi birliyi deyil, hər şeydən əvvəl dini birliyi ifadə edir" [251]. Bu mənada, onun fikrincə, "panislamizm" ideyası İslamın özündə, onun nəzəriyyə və tarixində ehtiva edilmişdir: "Quran, hər cür millətçiliyə düşməndir. Ümumbəşərilik demək olan islam milli əlahiddəliyi, irqi ayrı-seçkiliyi, silki xurafat və ənənələri zəiflətməyə çalışır. İslama görə, ona iman gətirən bütün insanlar qardaşdırlar, hamı Allah və Quran qarşısında bərabərdir. Nə türk, nə ərəb, nə fars, nə hindu, nə zənci, nə ağ var: hamı müsəlmandır, bərabər və birdir, hamı eyni bir Atanın (Allahın – F.Ə.), sevən bir Atanın övladlarıdır, fərq yalnız Ona itaət edənin dərəcəsindədir. Bu ideya Quranda ümumi müddəa şəklində deyil, aydın və rəsmi şəkildə ifadə edilmişdir: "müsəlmanlar qardaşdırlar"" [251].

Q.Mustafayev yazırdı ki, "islam millətçiliyi"ni irəli sürməklə Ə.Ağaoğlu və digər milli-burjua ziyalılar açıq şəkildə olmasa da, üstüörtülü olaraq dini-millətçilik yolunu birinci plana çəkir və müsəlmanları-türkləri dini millətçiliyin bayrağı altında toplamağa çalışmışlar: "Burjua millətçiləri Azərbaycan xalqının maarif və mədəniyyəti yolunda maarifçilərin mübarizəsini islam maarifi və mədəniyyəti uğrunda mübarizə istiqamətinə yönəltməyə çalışır, onların köməyi ilə islam dini ilə elmi barışdırmaq, "islam mədəniyyətini" "qərb mədəniyyətinə" qarşı qoymaq, islamı müasirləşdirmək, islam ruhaniliyini çarizmin təsirindən xilas edib, islam millətçiliyi axınına cəlb etmək istəyirdilər" [159, 97]. Bizcə, sosial-demokratların, o cümlədən bolşeviklərin kommunizm utopiyası kimi, mütərəqqi islamçıların da bəzən "İslam birliyi" ideyasını siyasiləşdirmələrində qeyri-adi heç nə yoxdur. Başqa sözlə, sosial-demokrtalar kommunizm ideyasına hansı şəkildə yanaşırdılarsa, bir qədər fərqli şəkildə islamçılar da "İslam birliyi" ideyasının gerçəkləşməsinə bir o qədər ümid bəsləyirdilər.

Digər tərəfdən o fikirlə də razılaşmaq olmaz ki, Ə.Ağaoğlu və digər milli aydınlarımız İslam mədəniyyətini Qərb mədəniyyətinə qarşı qoymuşdular. Doğrudur, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, bu cür mühafizəkar ziyalılarımız olmuşdur, ancaq hər iki mədəniyyətin ortaq nöqtələrindən çıxış edən mütəfəkkirlərmiz də var idi. Ə.Ağaoğlu da məhz belə bir mövqe tutaraq İslam mədəniyyəti ilə Qərb mədəniyyətinin bir-birini inkar etmədiyini vurğulamışdır: "Birləşmə mənasında keçmişə qayıtmağı təbliğ edən panislamizm, eyni zamanda müsəlmanlar arasında müasir həyatın köklü və biryolluq dəyişdirilməsində təkid edir… Bu, vaxtilə yalnız müsəlmanların malı olan iqtisadi, siyasi və mədəni fütuhatlar sahəsindəki təkiddir… Bir sözlə, Avropa ağıl tərzi və yeni müsəlman meyli möcübincə islamçılıq ideyalarında panislamizm və yevropeizm anlayışı sinonimi xarakteri kəsb etmişdir" [251]. O, bununla da Avropada mövcud olan demokratik dəyərlərin – siyasi, vicdani, mənəvi və s. azadlıqların islama zidd olmadığını əksinə, bu amillərin Quranda öz əksini tapdığını göstərmişdir. Q.Mustafayevə görə, bununla da "ictimai-tarixi hadisələrə idealist-dini mövqedən yanaşan Ə.Ağayev özü-özünü inkar edir. O, bir əli ilə dində yeniliyin zəruriliyini yazır, digər əli ilə onu pozur" [159, 89]. Bizcə, Ağaoğlu bir çoxlarından fərqli olaraq İslamın demokratik dəyərlərə zidd olmadığını, bu dəyərlərin həmişə İslamda olduğunu və bu gün də olmasını önə çəkməklə öz-özünü inkar deyil, əksinə təsdiq yolunu tutmuşdur.

Gördüyümüz kimi, Azərbaycanda milli ideyalardan biri olan islamçılığa münasibət 100 il bundan əvvəl olduğu kimi bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Doğrudur, dinə münasibət Konstitusiyada açıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Ancaq bununla yanaşı, dinə münasibətdə cəmiyyət daxilində müəyyən problemlər hələ də qalmaqdadır. Bu xüsusilə, özünü müxtəlif təbəqələrin dinə-islama fərqli münasibətlərindən irəli gəlir. Məsələn, bəziləri hesab edirlər ki, milli ideyalardan biri kimi islama daha çox önəm verilməlidir. Çünki islam millətlər və etnoslar arasında heç bir fərq qoymur. Başqa sözlə, "müsəlmanlar qardaşdırlar" prinsipi irəli çəkilərək milli ideologiyanın aparıcı ideya xəttinə çevrilməlidir. İlk baxışda bunun doğru olduğu qənaətinə gəlinə bilər.

Ancaq məsələnin mahiyyətinə dərindən nüfuz etsək görərik ki, İslam dini bir ölkədə yaşayan müxtəlif etnosları birləşdirən amil təsiri bağışlasa da, o son nəticə olaraq dövlətin işlərinə qarışanda vəziyyət tamamilə başqa rəng ala bilər. Necə ki, əsrlər boyu dinin dövlət üzərində nüfuz etdiyi dövrlərdə həmişə ciddi problemlər yaşanmışdı. Yəni bu zaman istər-istəməz din xadimləri İslam dininin nüfuzundan istifadə edərək dövlətin siyasi-ideoloji həyatında aparıcı mövqeyə sahib olmuşlar. Hətta, orta əsr bir sıra müsəlman və xristian dövlətlərində hakimiyyət başçıları istəmədikləri halda, din xadimlərinin təzyiqi ilə bir sıra ağılasığmaz qərarlar qəbul etməyə məcbur olmuşlar. Özəlliklə də, bu, dünyəvi elmləri təbliğ və müdafiə edən alimlər üçün faciəli aqibətlə nəticələnmişdir.

Ona görə də, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, əvvəlcə xristian, daha sonra bir çox müsəlman ölkələri dini dövlət siyasətindən ayırmaq qərarı vermişlər. Bu mərhələ Avropa da daha uğurla və sürətlə həyata keçdiyi halda, müsəlman dünyasında bu proses həm uğursuz, həm də ləng şəkildə getmişdir. Çox təəssüf ki, bu gün də müsəlman dünyası həmin məsələlərdə böhran yaşamaqdadır. Hətta, işin maraqlı tərəfi odur ki, dini dövlətdən ayırmış bəzi müsəlman ölkələrində əks proses getməkdədir. Yəni bəzi müsəlman ölkələrində dinlə dövlətin bir araya gəlməsi istisna olunmur.

Hər halda, bu bir faktdır ki, müsəlman-türk dünyasında ilk dəfə dini dövlətdən ayıran Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920) olmuşdur. Özü də həmin dövrdə Azərbaycan Cümhuriyyətinin başçıları bu siyasəti çox uğurla həyata keçirmişlər. Yəni onlar milli ideya kimi bir tərəfdən türkçülüyə öncüllük vermiş, digər tərəfdən islamçılığı dini-əxlaqi dəyər kimi gənc dövlətin əsas sütunlarından biri olaraq qəbul etmişlər. Bununla da, Azərbaycan milli ideyasının aparıcılığı türkçülüyə verilsə də, islamçılıq dini etiqad və inancı kimi onunla bir bütöv halına gətirilmişdir. Beləliklə, də bir növ din ideyası ilə millət ideyası Azərbaycan milli ideyasının ayrılmaz tərkib hissələrinə çevrilmişlər. Burada isə islamçılığın milli ideyanını sütunlarından biri kimi toxunulmazlığı qalmaqla dövlətin varlığında millət ideyasının (türkçülüyün) şəksiz liderliyi qəbul edilmişdir.

Fikrimizcə, bu gün islama-islamçılığa münasibət məhz bu prinsiplər əsasında olmalıdır. Çünki milli dövlətin müstəqilliyi üçün bundan doğru bir xətt ola bilməz. Hər halda, Birləşmiş Millətlər Təşkilatına adından da göründüyü kimi, üzv olanlar dini inanclarına görə deyil, ilk növbədə milli kimlik baxımından təmsil olunurlar. Burada da əsas anlayış "millət"lə bağlıdır. Deməli, Azərbaycan Respublikasında da milli ideyalar arasında millət ideyasının öncüllüyü əsas şərtdir. Bu həm millətin varlığının təsdiqi, həm də demokratik dövlət quruculuğu ilə birbaşa bağlıdır.

MEDİA Agentliyi