31 mart İran dövlət televiziyasında səsləndirilən bəyanat təkcə Yaxın Şərqin deyil, ümumilikdə beynəlxalq təhlükəsizliyin tarixi üçün dönüş nöqtəsi ola bilər.
İranın ali liderinin müşaviri, parlamentin sabiq spikeri Əli Laricani açıq şəkildə bildirdi:
“Əgər ABŞ və ya İsrail nüvə məsələsini bəhanə edərək İrana hücum etsə, biz məcbur olub nüvə silahı istehsalına başlayacağıq”.
Laricaninin sözlərinə görə, Tehran belə bir qərarı xalqın təzyiqi və “özünü müdafiə zərurəti” səbəbindən qəbul edəcək. Bu bəyanat təkcə təhdidlərə cavab deyil, bu, əslində rəsmi xəbərdarlıqdır: İran Ayətullah Əli Xameneyinin kütləvi qırğın silahlarının yaradılmasını qadağan edən fətvasına əsaslanan prinsipial mövqeyindən ilk dəfə imtina edə biləcəyi ssenarini nəzərdən keçirir. Bu isə köklü bir dəyişikliyə işarə edir və onun nəticələri olduqca dağıdıcı ola bilər.
Yeni reallıq, yoxsa strateji şantaj?
İlk baxışda, bu, növbəti strateji şantaj kimi görünə bilər. Lakin əslində İran artıq qısa müddətdə nüvə silahı istehsalına imkan verən infrastruktur qurub.
• Uranın 60%-ə qədər zənginləşdirilməsi
• Metal uran üzərində aparılan eksperimentlər
Bu addımlar əvvəllər Qərb üçün “qırmızı xətt” hesab olunurdu və İran artıq bu həddi keçib. Vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirən məqam isə İsrailin açıq şəkildə İranın nüvə silahına sahib olmasına imkan verməyəcəyini bəyan etməsidir. Baş nazir Benyamin Netanyahu hələ yanvar ayında bildirmişdi:
“Biz İranın nüvə bombasına sahib olmaması üçün yalnız sözdə deyil, əməldə də hərəkət edəcəyik”. Bu fonda istənilən hərbi toqquşma, hətta məhdud xarakterli olsa belə, sürətlə böyüyən eskalasiyaya səbəb ola bilər.
Yaxın Şərqi və dünyanı nə gözləyir?
Əgər Tehran həqiqətən də nüvə silahı istehsalına başlasa, bunun nəticələri çoxşaxəli olacaq:
•Hərbi gərginliyin artması
İsrail, çox güman ki, İranın nüvə obyektlərinə önləyici zərbə endirməyə cəhd göstərəcək. Buna cavab olaraq, İran Suriyada, Livanda, Yəməndə və İraqda öz müttəfiq qüvvələrini fəallaşdıra bilər. İsrail-İran miqyaslı müharibə isə artıq lokal münaqişə olmayacaq.
• Yaxın Şərqdə nüvə yarışının başlaması
Səudiyyə Ərəbistanı dəfələrlə bildirib ki, nüvə silahına sahib olan İrana eyni qaydada cavab verəcək. Belə olan halda məsələ təkcə bir nüvə dövlətində deyil, dünyanın ən qeyri-sabit regionunda bütöv bir “nüvə zolağının” yaranmasında olacaq.
• Qlobal nüvə yayılmaması rejiminin sarsılması
Əgər Tehran əvvəlki öhdəliklərindən imtina etsə, bu, digər dövlətlər üçün təhlükəli bir presedent yaradacaq. Bu risklər təkcə Yaxın Şərqlə məhdudlaşmayacaq, Türkiyədən Cənubi Koreyaya qədər genişlənə bilər.
Qlobal münaqişə mümkündür?
ABŞ və ya İsrailin İrana hərbi zərbə endirməsi enerji bazarlarında dərhal destabilizasiya yaradacaq.Hörmuz boğazında tankerlər hərəkətsiz qalacaq, neftin qiymətləri sürətlə yüksələcək, logistika zəncirləri pozulacaq. Lakin ən təhlükəli məqam böyük güclərin münaqişəyə cəlb olunmasıdır: Tehranla sıx əlaqələri olan Çin sərt mövqe tuta bilər, Rusiya isə İranı dolayı və ya diplomatik yolla dəstəkləyərək Qərb üzərində təsir rıçaqı əldə edər. Dünyanın hazırkı qütbləşmiş vəziyyətində Yaxın Şərqdə atılan istənilən sərt addım hibrid münaqişədən real qlobal savaşa keçid üçün təkanverici faktor ola bilər.
Beynəlxalq birlik nə etməlidir?
Bu gün diplomatiyanın yenidən gündəmə qaytarılması hər zamankından daha vacibdir. Deeskalasiya, çoxtərəfli təhlükəsizlik zəmanətləri və hərbi ssenarilərdən imtina vəziyyətin uçuruma sürüklənməsinin qarşısını almağın yeganə yoludur. Laricani açıq siqnal göndərdi, indi top Qərbin meydanındadır. Əsas məsələ odur ki, bu siqnal münaqişəni alovlandıran qığılcıma çevrilməsin. Lakin digər tərəfdən, hərbi ssenarinin ciddi şəkildə nəzərdən keçirildiyinə dair getdikcə daha çox əlamətlər özünü göstərir. İsrailin ultrasağ hökuməti Baş nazir Benyamin Netanyahunun rəhbərliyi altında güc tətbiq etməyə hazır olduğunu artıq bəyan edib və hətta müharibəyə səs verməyə də psixoloji cəhətdən hazırdır. Bu, daxili siyasi böhran fonunda İsrail üçün birləşdirici xarici münaqişəyə çevrilə bilər, xüsusilə də əgər Tehran "nüvə müdafiəsi" ritorikasını davam etdirsə, bu mümkündür.
ABŞ-nin mövqeyi necə olacaq?
ABŞ Prezidenti Donald Tramp da öz mövqeyini açıq şəkildə ifadə edib. O, son çıxışında bildirib: “Nə Amerikaya, nə də dostlarımıza təhdidlərə icazə verəcəyik. Lazım gələrsə, cavab verəcəyik və bizimlə kimin qarşı-qarşıya olduğunu unudanlar bunu hiss edəcəklər.” Eyni zamanda, Fars körfəzində ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin gücləndirilməsi müşahidə edilir, o cümlədən aviadaşıyıcı qruplar və dəniz piyadalarının zərbə qüvvələri bölgəyə yerləşdirilib. Bu isə aydın şəkildə göstərir ki, Vaşinqton istənilən ssenariyə, o cümlədən hərbi qarşıdurmaya hazırlaşır. Dünya hələ geri dönüşü olmayan nöqtəni keçməyib – lakin artıq bu hədd aydın şəkildə üfüqdə görünür.
Yuri Boçarov, israilli politoloq, siyasi elmlər namizədi, “Aziznews.com” saytının redaktoru /Cebheinfo.az/
