Qırğızıstanda 2005-ci ilin rəngli inqilabı: niyə ölkə xaosa yuvarlandı və əhalinin köçməsinə gətirib çıxardı?
Düz 20 il əvvəl, 2005-ci il martın 24-də Bişkekdə kütləvi iğtişaşlar kulminasiya nöqtəsinə çatdı və Qırğızıstan Prezidenti Əsgər Akayev Rusiyaya qaçdı. Hakimiyyətin iğtişaşlarla dəyişdirilməsi “Lalə inqilabı” adlandırıldı. Həmin günlərdə Qırğızıstanda baş verənlərlə bağlı “Lenta.ru” araşdırma aparıb. Sözügedən yazını istinadla təqdim edirik: Etirazlar başlayır
2005-ci il fevralın 27-də və martın 13-də Qırğızıstanda iki turda ölkənin parlamenti olan Joqorku Keneşə seçkilər keçirildi. Seçkilərdən əvvəl yanvar ayında kütləvi mitinqlər başlamışdı. Onlara bir sıra müxalifət namizədlərinin, o cümlədən Ata-Jurt (Vətən) hərəkatının lideri, ölkənin keçmiş xarici işlər naziri Roza Otunbayevanın seçki yarışından çıxması səbəb oldu. Halbuki bu, yalnız bir bəhanə idi. O vaxta qədər ölkədə artıq ictimai-siyasi böhran başlamışdı: dövlət aparatının səmərəsizliyi, hakimiyyətin mənimsənilməsi, korrupsiya və elitalar arasında kəskin qəbilə ziddiyyətləri gərginliyi artırırdı. Müxalifət liderləri cənub bölgələrindən idi: Roza Otunbayeva və keçmiş Baş nazir, Xalq Hərəkatının sədri Kurmanbek Bakiyev.
Müxalifət növbədənkənar prezident seçkilərinin keçirilməsi üçün parlamentin hər iki palatasının təcili olaraq növbədənkənar iclasının çağırılmasını və onların səlahiyyətlərinin daha bir il uzadılmasını təklif etmişdi. Bu, Qırğızıstanın prezident idarəetmə formasından parlament-prezident respublikasına keçməli olduğu yeni Konstitusiya ilə bağlı idi. İslahat layihəsinə 2005-ci ildə səlahiyyət müddəti başa çatan Akayevin özü nəzarət edirdi. Lakin onun getmək fikri yox idi və mütləq hakimiyyəti qoruyub saxlamağa çalışırdı.
Seçkilər nəticəsində hökumətyönlü və müstəqil namizədlər səs topladılar. Onların arasında Prezidentin övladları da var idi: “Alqa Qırğızıstan” Partiyasına rəhbərlik edən 32 yaşlı Bermet Akayevavə 29 yaşlı Aydar Akayev. Müxalifət partiyaları isə parlamentə daxil ola bilmədilər.
İki qırğızıstanlı Cəlal-Abad şəhərində yanan polis idarəsinin yanında dayanıb: 21 mart 2005-ci il.
Seçki saxtakarlığına qarşı etirazlar əvvəlcə dinc xarakter daşısa da, tezliklə vəziyyət kəskin şəkildə gərginləşdi. Bəzi mənbələrə görə, bunda Qərb strukturlarının da rolu olub.
Müxalifətçilərin izdihamı qarşılarına çıxan hər şeyi darmadağın etməyə başladı. Polislə toqquşmalar xarakterik olaraq ölkənin cənubunda - Cəlal-Abad, Narın və Oş vilayətlərində başladı. Etirazçıların əsas tələbləri: seçkilərin nəticələrinə yenidən baxılması, Prezident Akayevin, Mərkəzi Seçki Komissiyasının sədri Süleyman İmanbayevin və yerli hakimiyyət orqanlarının istefası.
Martın 4-də Cəlal-Abadda inzibati binaların zəbtinə başlanıldı. Martın 18-də ölkənin ikinci böyük şəhəri olan Oşda etirazçılar regional hökumət administrasiyasının binasına nəzarəti ələ keçirdilər.
“Akayev iqtidarı çatlayır, Bişkek tezliklə mühasirəyə alınacaq”, - deyə Otunbayeva bəyan etdi.
Cəlal-Abad vilayət administrasiyasının binası qarşısında etirazçılar: 21 mart 2005-ci il.
Martın 20-də Cəlal-Abad və Oşda polis və xüsusi təyinatlılar etirazçılar tərəfindən ələ keçirilən binaların azad edilməsi əməliyyatına başladı. Lakin axşama yaxın müxalifət yenidən hücuma keçdi - o, nəinki administrasiya binasına nəzarəti bərpa etdi, həm də hava limanının ərazisini, eləcə də hüquq-mühafizə kompleksini zəbt etdi.
Ertəsi gün, martın 21-də ölkədə keçirilən Novruz bayramı zamanı Oşdakı etirazçılar şəhərin əsas obyektlərinə tam nəzarəti ələ keçirdilər. Onlar şəhər administrasiyasının binalarını, regional polis idarələrini və Milli Təhlükəsizlik Komitəsinin binalarını, eləcə də ölkənin cənubundakı ən böyük hava limanını nəzarətə götürdülər. Müxalifət bölgədə “xalq hakimiyyəti”nin qurulduğunu elan edərək, qurultay – xalq məclisi çağırdı.
Qırğızıstan Prezidenti Əsgər Akayev Bişkekdəki seçki məntəqəsində səsvermədən sonra çıxış edir: 27 fevral 2005-ci il.
Etirazların demək olar ki, bütün ölkəni əhatə etməsinə baxmayaraq, martın 22-də Bişkekdə yeni parlamentin ilk iclası açıldı. Baş nazir Nikolay Tanayev dedi ki, xüsusi təyinatlıların əli ilə bir neçə etirazçının həlak olması ilə bağlı şayiələr nəticəsində “ölkədə hadisələr şiddətli dönüş alıb”. Milli Birlik Koordinasiya Şurasına rəhbərlik edən Kurmanbek Bakiyevin hökumətin müxalifətlə danışıqlara başlamağa hazır olması barədə bəyanatına baxmayaraq, zorakılıq dalğasını dayandırmaq mümkün olmadı.
“Hüquq-mühafizə orqanları müxalifətin əməllərinə layiqli cavab verir və bundan sonra da belə olacaq”, Prezident Akayev bəyan etdi.
Prezidentin tərəfdarları paytaxtın mərkəzində mitinq keçirir: Bişkek, 22 mart 2005-ci il.
Martın 24-də etirazlar pik həddə çatdı. Həmin gün minlərlə nümayişçi Bişkek küçələrinə çıxdı. Minlərlə izdiham paytaxtın kənarından inzibati məhəlləyə keçdi. Ala-Too meydanına çatan etirazçılar – təxminən 30 min nəfər hakimiyyətin dərhal istefasını tələb edirdilər. Bir neçə saat sonra onlar hökumət binasını ələ keçirdilər.
Bişkekin mərkəzindəki Ala-Too meydanında hüquq-mühafizə orqanları əməkdaşları ilə toqquşmadan sonra müxalifət tərəfdarları yaralı yoldaşına kömək edirlər: 24 mart 2005-ci il.
Etirazlar tez bir zamanda kütləvi iğtişaşlara çevrildi. Bütün gecə Bişkekdə avtomobillər yandırıldı, ticarət mərkəzləri və internet klubları qarət edildi. Talanlar nəticəsində 100 milyon dollar ziyan dəydiyi bildirildi.
Ertəsi gün, martın 25-də etirazçılar parlament binasına basqın etməyə cəhd etdilər. Lakin deputatlar etirazçılarla danışıqlar aparmaq üçün küçəyə çıxaraq onun ələ keçirilməsinin qarşısını ala biliblər.
Rəsmi məlumatlara görə, iğtişaşlar zamanı 15 nəfər həlak olub, 500-ə yaxın adam yaralanıb.
Prezident iqamətgahının və hava limanının tutulmasını gözləmədən Əsgər Akayev ailəsi ilə birlikdə Qazaxıstana qaçdı. Martın 29-da o, Rusiyada olduğunu bildirdi.
Soyğunçu Bişkekin mərkəzindəki supermarketin dağıntıları arasında dolaşaraq, gecə qarətçilərinin qoyub getdiyi qiymətli əşyaları axtarır: 25 mart 2005-ci il.
Hökumət binalarına hücum etdikdən sonra etirazçıların bəziləri paytaxtın keçmiş meri və 2001-ci ildə külli miqdarda mənimsəmədə təqsirli bilinən şimallı siyasətçi Feliks Kulovun cəzaçəkmə müəssisəsində cəza çəkdiyi Bişkek ətrafına yollandılar. Azadlığa çıxandan cəmi yarım saat sonra o, artıq dövlət televiziyasında xalqa müraciət edirdi. Məşhur Feliks Kulovun azadlığa buraxılması vəziyyəti sabitləşdirməyə və iğtişaşları dayandırmağa kömək etdi.
Bişkekdə parlament binası qarşısında etirazçılar: 28 mart 2005-ci il.
Martın 25-də parlament Kurmanbek Bakiyevi Prezident və Baş nazir səlahiyyətlərini icra edən şəxs təyin etdi. Roza Otunbayeva Xarici İşlər Nazirliyinə rəhbərlik etməyə başladı. Feliks Kulov isə təhlükəsizlik qüvvələrinə nəzarəti öz üzərinə götürdü.
Martın 29-da parlamentin yuxarı palatası (Xalq Nümayəndələri Məclisi) özünü buraxdığını elan etdi. Aprelin 4-də Qırğızıstanın Moskvadakı səfirliyinin binasında Askar Akayev istefa ərizəsi yazdı. O, aprelin 11-də bu qərar deputatlar tərəfindən dəstəkləndikdən sonra vəzifəsini rəsmən tərk etdi.
Yeni hakimiyyət keçmiş Prezidenti ailə-klan idarəetmə sistemi yaratmaqda və hakimiyyəti qəsb etməkdə ittiham edib. 2023-cü ilin yanvarında Əsgər Akayevə qarşı bütün cinayət işlərinə xitam verilib.
Qırğızıstan prezidenti səlahiyyətlərini icra edən Kurmanbek Bakiyev Bişkekdə parlament binası qarşısında çıxış edir: 28 mart 2005-ci il.
“Lalə inqilabı”ndan sonra hakimiyyəti ələ keçirən Kurmanbek Bakiyev 2009-cu ilin iyulunda yenidən Prezident seçilib. Lakin 2010-cu ilin aprelində kütləvi etirazlar nəticəsində onun rejimi yıxıldı, ailəsi və yaxın ətrafı ilə birlikdə ölkədən qaçdı. O vaxtdan Belarusda siyasi mühacirətdə yaşayır.
“Məni andımdan döndərəcək heç bir qüvvə yoxdur. Məni yalnız ölüm dayandıra bilər. Mən, Kurmanbek Bakiyev, beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınan Qırğızıstanın qanuni seçilmiş prezidentiyəm”, - deyə Bakiyev bildirirdi.
Müxalifət tərəfdarları ölkənin şimal-qərbindəki Talas şəhərində mitinq zamanı Qırğızıstan Prezidenti Kurmanbek Bakiyevin təsviri olan reklam lövhəsini yandırırlar: 6 aprel 2010-cu il.
Qırğızıstanda Bakiyev vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadədə və iş adamı Şon Deyliyə sui-qəsd təşkil etməkdə təqsirli bilinib. O, qiyabi olaraq 24 və 25 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. 2021-ci ilin iyulunda Bakiyev beynəlxalq axtarışa verilib. Bakiyev həmçinin Kumtor qızıl mədəninin işlənməsində korrupsiyada şübhəli bilinir.
Oş şəhərində 8 iyul 2005-ci il prezident seçkilərində namizədlərin portretləri olan qəzetləri əllərində tutan qadınlar söhbət edir.
Hakimiyyətin dəyişməsinə baxmayaraq, çoxları tez bir zamanda yeni liderlərdən məyus oldular. Elitada ancaq qismən rotasiya olub, cəmiyyət siyasətdə heç bir əsaslı dəyişiklik görməyib. Bakiyevin hakimiyyətdə olduğu 5 il ərzində Qırğızıstan Konstitusiyasına üç dəfə dəyişiklik edilib və bu, onsuz da sarsıdılmış siyasi sistemi daha da destabilləşdirib, iqtisadi islahatlar aparılmamış, əhalinin həyat səviyyəsi aşağı düşməkdə davam etmişdir. Getdikcə daha çox insan xaricdə, əsasən də Rusiyada iş axtarmağa məcbur oldu. 2010-cu ilə qədər əmək miqrantlarının sayı bir milyon nəfərə çatıb ki, onlardan 800 mininin vətənə qayıtmaq niyyəti olmayıb.
/ayna.az/
