"Çox qorxulu idi, onu təsvir edə bilmirəm!" - 20 il əvvəl Hind okeanında fəlakətli sunamini dünya necə xatırlayır?
2004-cü il dekabrın 26-da Hind okeanında güclü zəlzələ, ardınca isə dağıdıcı sunami baş verdi. Monitorinq sistemləri uğurla işləsə də, çox vaxt gözlənilən fəlakət barədə xəbərdarlıq edilməmişdi. Bu, fəlakətli nəticələrə gətirib çıxardı. Nəhəng dalğalar zəlzələnin episentrindən minlərlə kilometr aralıda yerləşən onlarla ölkənin sahilyanı ərazilərini vurdu. Sunami sözün əsl mənasında yüzlərlə kənd və şəhəri yerlə-yeksan etdi, yüz minlərlə insanın həyatına son qoydu. Təkcə yerli sakinlər deyil, həm də məşhur kurortlarda istirahət edən turistlər də həyatını itirdi.
Fəlakəti xatırlamaq üçün muzeylər yaradılıb və bu barədə kitablar yazılıb, lakin daha əhəmiyyətli nəticə sunami monitorinq sisteminin təkmilləşdirilməsi olub. “Lenta.ru” Hind okeanında olan fəlakətin necə baş verdiyi, hansı faciələrlə nəticələndiyi və dünyanın bundan hansı dərslər çıxardığı barədə məqalə hazırlayıb. AYNA yazını istinadla təqdim edir:
Sunaminin bilavasitə səbəbi İndoneziyanın qərbindəki Sumatra adasında güclü zəlzələ olub. Yeraltı təkanlar dekabrın 26-da səhər yerli vaxtla saat 08:00 radələrində baş verib. Üstəlik, ilk, çox güclü zəlzələdən sonra bir qədər kiçik, lakin əhəmiyyətli gücə malik bir neçə yeni təkanlar qeydə alınıb.
Üç litosfer plitəsinin - Hindistan, Birma və Avstraliyanın kəskin yerdəyişməsi okean dibinin deformasiyasına səbəb olub və bu da öz növbəsində nəhəng dalğa yaradıb.
Zəlzələnin episentrində onun hündürlüyü kiçik, bir metrdən az olsa da, sahil zonasında çox təhlükəli həddə - 15-30 metrə çatıb.
Sumatra adası yaxınlığında baş verən zəlzələnin gücü 9,1-9,3 bal təşkil edib. Bu, bəşər tarixindəki ən güclü zəlzələ olmasa da, qeydə alınmış ən güclü üç zəlzələdən ən azı biri idi.
Belə ki, 1960-cı ildə Çili sahillərində 9,5 bal gücündə zəlzələ, 4 ildən sonra Alyaskadan çox da uzaq olmayan yerdə 9,2 bal gücündə zəlzələ baş verib. Hər iki fəlakət "Böyük zəlzələ" adlandırılır.
Lakin Çili və Alyaskada zəlzələlər əhalinin az məskunlaşdığı ərazilərin yaxınlığında baş verib, ona görə də onların nəticələri ölkələr üçün o qədər də fəlakətli olmayıb.
Qurbanların sayı baxımından Aralıq dənizində ən fəlakətli zəlzələ 1908-ci ildə 7,5 bal gücündə olub: Siciliya ilə Apennin yarımadası arasındakı Messina boğazında baş verib və 82 minə qədər insanın həyatına son qoyub.
Maraqlıdır ki, 2004-cü il zəlzələsi zamanı buraxılan enerji, iki atom bombası da daxil olmaqla, İkinci Dünya müharibəsində istifadə edilən bütün mərmilərdən iki dəfə güclü olub. Üstəlik, bu enerji bütün planeti iki il ərzində elektrik enerjisi ilə təmin etməyə kifayət edərdi. Zəlzələnin enerjisi də bütün hazırkı nüvə silahı ehtiyatı ilə müqayisə edilə bilər.
Sumatra sahillərində baş verən zəlzələ həqiqətən bütün dünyaya təsir etdi. Sunami dalğaları zəlzələnin episentrindən yeddi min kilometr aralıda yerləşən Cənubi Afrika sahillərinə çatıb. Kiçik təkanlar hətta ABŞ-ın Oklahoma ştatında, ABŞ-ın tam mərkəzində hiss olunub və Meksikanın Sakit okean sahillərində 2,5 metrlik dalğalar qeydə alınıb. Bununla belə, daha əhəmiyyətli dəyişikliklər də var idi. Məsələn, 473 min kvadrat kilometr ərazisi və təxminən 60 milyon əhalisi olan Sumatra adası 36 metrə qədər yer dəyişdi. Zəlzələ həm də Yerin fırlanma oxunun üç santimetr yer dəyişməsinə səbəb olub.
Sumatra sahillərində baş verən zəlzələ tez bir zamanda yerləşən bir çox seysmik stansiya tərəfindən qeydə alınıb - hətta episentrindən minlərlə kilometr aralıda. Onlar tez bir zamanda mümkün təhlükəli sunami xəbərdarlığı ediblər. ABŞ Okean və Atmosfer Administrasiyasının məlumatına görə, müvafiq bülleten yeraltı təkanlardan cəmi 20 dəqiqə sonra hazır olub. Lakin məlum olub ki, xəbərdarlığı göndərəcək heç kim yoxdur. Yerli hakimiyyət orqanlarına məktublar göndərilsə də, onlara heç bir reaksiya verilməyib. Milyardlarla dollar gəlir gətirən məşhur kurortlarda effektiv monitorinq və xəbərdarlıq sistemi olmayıb.
İnsanların təxliyəsi və xilas edilməsi üçün heç bir tədbir görülməyib və fəlakətin ilk əlamətləri turistlərin özləri üçün də anlaşılmaz olub.
“Səhər sahilə getdik, amma okean görünmürdü... Sonra su yavaş-yavaş geri qayıtmağa başladı - lakin o zaman da heç kim təşvişə düşmədi və hamı stullara oturaraq qəribə təbiət hadisəsini müşahidə etməyə başladı...”, Moskvadan olan jurnalist, sunaminin şahidi Olqa Volkova deyib.
Lakin zəlzələdən sonra yerli hakimiyyət orqanlarının nəinki uğursuzluğa düçar olduğu, hətta əhalini xəbərdar etməyə o qədər də həvəs göstərmədiyi üzə çıxıb. Çünki genişmiqyaslı evakuasiya texniki cəhətdən mürəkkəb və kifayət qədər bahalı idi.
Sunami həm də bayram mövsümündə baş verib, ona görə də rəsmilər və şirkət rəhbərliyi potensial turistləri itirmək istəməyiblər.
“O qədər qorxulu idi ki, təsvir edə bilmirəm. Turizm kəndinin üstündə davamlı qışqırıq səsi eşidilirdi və insanlar suyun içinə sıçrayırdılar”, sunaminin şahidi Aleksandr Semenov qeyd edib.
Lakin insanlardan fərqli olaraq heyvanlar dalğaların yaxınlaşması təhlükəsini hiss ediblər. Zəlzələdən qısa müddət əvvəl onların hamısı sahilyanı əraziləri tərk edərək daha yüksək yerə gedib, sunamidə ölməkdən xilas ola biliblər.
Sunami dalğaları ilk olaraq Sumatranı vurub. Adanın ucqar şimalındakı Banda Aceh şəhəri fəlakət yaşayıb. Dalğalar şəhərdəki binaların 60 faizini dağıdıb, lakin “qurtuluş” simvoluna çevrilən yerli məscid praktiki olaraq zədələnməyib. Fəlakətin xatirəsinə tezliklə şəhərdə Sunami Muzeyi açılıb və orada hətta elektron zəlzələ simulyatoru da var.
Sunami dalğaları demək olar ki, dərhal Sumatra və Yavaya çatsa da, 10-20 dəqiqədən sonra Andaman və Nikobar adalarına çatıb. Daha bir saat yarım sonra dalğalar Tayland sahillərində müşahidə edilib.
“Bu vaxt su qalxmağa davam edərək zibil qablarını, qoparılmış ağacları, damın bir parçasını və bir-iki avtomobili sürüyərək yanımızdan keçirdi”, Volkova qeyd edib.
Cəmi iki saat ərzində sunami Şri-Lankaya, Hindistanın şərq sahillərinə, Banqladeşə və Maldiv adalarına çatıb. Zəlzələdən altı saat sonra o, bütün Hind okeanını keçərək Afrikanın şərq sahillərinə çatıb.
Sunamidən ən çox zərər çəkən ölkə təbii ki, episentrə yaxın yerləşən İndoneziya olub. Sumatra adasında su axınları on kilometrlərlə quruya nüfuz edib. Sumatranın qərb sahilində yerləşən şəhər və kəndlər yer üzündən tamamilə silinib
Turistlər arasında xüsusilə məşhur olan Tayland sahilləri - Puket və Pi Pi adaları, Panqan və Krabi əyalətləri də əhəmiyyətli dərəcədə zərər görüb. Hətta Pi Pi adası tamamilə suyun altında qalıb və minlərlə insan qaça bilməyib.
Oxşar ciddi daşqın Maldiv adalarında da baş verib. Arxipelaqa çatan dalğanın hündürlüyü iki metri ötməsə də, ölkə ərazisinin özü çox alçaqdır. Nəticədə, məsələn, Maldiv paytaxtı Male şəhərinin üçdə ikisi su altında qalıb.
Şri-Lankada sunami ölkə tarixində ən dəhşətli qatar qəzasına səbəb olub. Doqquz metr hündürlüyündə dalğalar sahilboyu dəmir yolu ilə hərəkət edən dolu sərnişin qatarını vurub. Rəsmi olaraq qatarda iki minə yaxın adamın olduğu güman edilir ki, onların da üçdə biri uşaqlardır. Yalnız 150 sərnişin sağ qalıb. Eyni zamanda, lokomotiv maşinisti qatarı adanın dərinliyinə aparmağa çalışsa da, dalğa yenə də onu tutub. İki vaqonun okeanda izləri itib.
Sunamidən zərər çəkənlərin ümumi sayı hələ də dəqiq məlum deyil. Müxtəlif mənbələrə görə, təxminən 230 min cəsəd tapılıb, lakin on minlərlə insan hələ də itkin sayılır.
Lakin zəlzələ və sunaminin nəticələrinin daha ciddi olduğu ortaya çıxıb. Belə ki, daşqınlardan sonra zərər çəkmiş rayonlarda vəba, tif və dizenteriya epidemiyaları başlayıb ki, onlardan da çox adam ölüb. Nəhayət, təxminən 1,6 milyon insan evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalıb.
Sunami qurbanlarının əksəriyyəti yerli sakinlər olsa da, təbii fəlakət turistlərə də təsir edib. Məlum olub ki, ölən və ya itkin düşən 9 min əcnəbi turistin əhəmiyyətli hissəsi Şimali Avropa ölkələrindəndir. Beləliklə, Avropa ölkələri arasında ən çox İsveç zərər çəkib - 1,5 mindən çox isveçli turist itkin düşüb.
Təsadüfi deyil ki, 2004-cü ildə baş verən sunami məşhur isveçli yazıçı Fredrik Bekmanın “Nənə dedi ki, vidalaşsın və məni bağışlasın” kitabında öz əksini tapıb.
Maraqlıdır ki, sunamidən sağ çıxa bilən avropalı turistlər arasında Finlandiyanın gələcək Prezidenti Sauli Niinistö və “Eurovision 2015”in gələcək qalibi isveçli Måns Zelmerlöw kimi məşhur simalar da olub.
Beynəlxalq təşkilatlar təbii fəlakətdən dərhal sonra sunaminin nəticələrinə qarşı mübarizəyə cəlb olunublar. Belə ki, BMT-nin tədbirləri sayəsində 1,7 milyondan çox insan qida və su ilə, bir milyondan çox insan isə müvəqqəti yaşayış yeri ilə təmin olunub. Bundan əlavə, BMT xidmətləri fəlakətdən təsirlənmiş ərazilərdə müxtəlif xəstəliklərin yayılması ilə, məsələn, uşaqları qızılcaya qarşı peyvənd etməklə fəal mübarizə aparıb.
Sunami təcrübəsi də nəzərə alınıb. Artıq 2005-ci ildə BMT çərçivəsində Hind okeanında sunami xəbərdarlığı sisteminin yaradılması barədə qərar qəbul edilib. Bununla belə, o, yalnız 2013-cü ildə, Avstraliya, Hindistan və İndoneziyadakı regional monitorinq mərkəzləri oxşar xəbərdarlıqların Hind okeanındakı digər ölkələrə ötürülməsi məsuliyyətini öz üzərinə götürdükdə işə başladı.
