Tehranın Yaxın Şərqdə əlaltıları yoxdur və ya olmayıb?
Suriyada Bəşər Əsəd rejiminin süqutuna, Livanda “Hizbullah” və Qəzzada HƏMAS-ın İsraillə müharibədə böyük ziyan görməsinə baxmayaraq, İran Yaxın Şərqdə bir dənə də olsun proksi qüvvəsini itirməyib. Bunu ötən həftə İranın Ali dini lideri Ayətullah Əli Xameneyi deyib: “Amerikalılar həmişə deyirlər ki, İran öz köməkçi qüvvələrini itirib, lakin bu, səhvdir. Əgər bir gün hərəkətə keçmək qərarına gəlsək, bunu təkbaşına edəcəyik, bizim köməkçilərə ehtiyacımız yoxdur”.
“İran İslam Respublikasının proksi qüvvələri yoxdur. Hərəkət etmək qərarına gələndə bizim onların köməyinə ehtiyacımız olmayacaq. Onlar iddia edirlər ki, İran bölgədəki köməkçi qüvvələrini itirib. İranın heç bir proksi qüvvəsi yoxdur. Yəmən imanı olduğu üçün döyüşür. “Hizbullah”, HƏMAS və “İslami-Cihad” döyüşür, çünki inancları onları buna çağırır”, - deyə Xameneyi bildirib.
Bunlar çox maraqlıdır. İllərdir ki, İranın yüksək rütbəli məmurları İslam respublikasının maraqlarından çıxış edən xarici orduları haqqında danışmaqdan çəkinmirlər və hətta Yəməndəki husilərdən, İraqdakı şiə hərbiləşdirilmiş birləşmələrindən danışdıqlarını açıq şəkildə bildirirlər. Suriyadakı Əsəd ordusu, HƏMAS və “Hizbullah” haqqında danışırdılar və indi birdən-birə yeni bir mənzərə var.
Nə üçün İran lideri qəfildən, rejiminin onilliklər ərzində milyonlarla, hətta milyardlarla pul xərclədiyi bütün qüvvələri açıq şəkildə inkar etmək qərarına gəldi? Bunun arxasında nə var? Bölgədəki vəziyyətin çox dəyişməsi ilə bağlı hər hansı qorxu varmı? Və ən əsası, bundan sonra nə olacaq? Doğrudanmı, Tehran indiyə qədər ondan asılı olan bütün terrorçu qrupları maliyyələşdirməyi dayandıracaq?
AYNA mövzunu tanınmış israilli analitiklərlə müzakirə edib.
Hərbi ekspert David Gendelman:
“Burada mənzərə çox sadə ola bilər: Xamneyi həqiqəti demir. O, əmindir ki, “İranın indi çox çətin xarici siyasəti və daha az vacib olmayan daxili siyasi vəziyyəti var, ona görə də Xamneyi sadəcə olaraq pis oyunda yaxşı sima saxlamağa çalışır”.
Təhlilçi və jurnalist Mixail Qureviç:
“İran təkcə xarici konturda deyil, həm də ölkə daxilində çox çətin vəziyyətdədir. İran, görünür, sanksiyalar və İsrailin son reaksiyası nəticəsində yaranmış enerji böhranından çıxa bilmir. Hər halda, hazırda İranda elektrik enerjisinin daimi kəsilməsi baş verir. Çoxlu videolar var ki, hətta televiziyada da studiyada işıqların sönməsi, xəstəxanalarda və məktəblərdə elektrik enerjisinin müntəzəm olaraq kəsilməsi səbəbindən proqram kəsilir. Təhsil müəssisələrində işıq və istilik təmin olunmadığı üçün uşaqlar “Zoom” vasitəsilə evdə təhsilə keçirilib. Bu isə əhali arasında qeyd-şərtsiz narazılığa səbəb olur ki, bu da onsuz da ayətullahların rejimini xüsusilə pis vəziyyətdə təsvir edir.
Bunun fonunda proksi qüvvələrə dəstək elan etmək əhalini etirazlara sövq etmək deməkdir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Ayətullah Xameneyi də cavanlaşmır və onlar hakimiyyətin oğluna keçməsindən demək olar ki, açıq danışırlar. Bu, rejimin tərəfdarları da daxil olmaqla, yenidən suallar doğurur, çünki bura İslam monarxiyası deyil, İslam respublikasıdır. Əgər onun oğlu hakimiyyəti miras alacaqsa, o zaman yeni sülalə əldə etmək üçün şahı devirməyə nə üçün ehtiyac olduğu anlaşılmaz olacaq.
Aydındır ki, bu cür hadisələr fonunda etibarlı qüvvələr mövzusu heç də populyar deyil və Tehran bundan hər şəkildə imtina edəcək. Bundan əlavə, bu gün etibarlı qüvvələrin özləri də Tehranın əmrlərini yerinə yetirəcək vəziyyətdə deyillər. İndi məlum olub ki, İraq şiələri Bağdad hökuməti ilə razılığa gəlib və İsrailə pilotsuz təyyarələr və ya raketlər atmayacaqlarını bəyan ediblər - Bağdaddakı rejimin bunun israillilərin və amerikalıların əks reaksiyasına səbəb olacağından qorxması səbəbindən.
Ümumiyyətlə, İran artıq nəinki “Hizbullah”ı idarə edə bilmir, Livan və Suriyanı da itirib. Ancaq İraqdakı vəziyyətə əhəmiyyətli təsir göstərməyə davam etsə də, o, öz etibarlı adamlarını orada da İsrailə hücum etməyə məcbur edə bilməz. Görünür, necə deyərlər, itkilərin qeydə alınmasının vaxtı çatıb. Bunun ən yaxşı yolu isə inkar, yəni guya bununla heç bir əlaqəsi olmadığını ifadə etməkdir.
İstənilən halda İran öz strategiyasına yenidən baxmalı olacaq. Təbii ki, Qasım Süleymaninin tikdiyi hər şey gözümüzün qabağında sadəcə çökdü. Əslində, şiə ayparasında müqavimət oxundakı son halqa husilər olaraq qalır. Amerikalılar Trampın Ağ Evə gəlişi ilə Qırmızı dənizdə naviqasiyanı bərpa etmək üçün açıq şəkildə böyük diqqətlə davranacaqlar.
Və bu fonda, görünür, İran inkar mərhələsinə daxil olmaq qərarına gəlib. Amma biz bilirik ki, qaçılmazı qəbul etməyin müxtəlif mərhələləri var. İnkar da onlardan biridir. Növbəti mərhələləri gözləyək. İstənilən halda İranın indi öz proksi qüvvələrini dəstəkləmək üçün əlavə pulu yoxdur. Üstəlik, onlara sponsorluq etməyin aydın yolu yoxdur. Məsələn, eyni “Hizbullah”.
Artıq Suriyanın yeni hakimiyyət orqanlarının İran təyyarələrinin ölkənin hava məkanından istifadə etməsinə icazə vermədiyi barədə xəbərlər yayılıb. Livana dəniz yolu ilə silahların çatdırılması logistika baxımından kifayət qədər çətindir. “Hizbullah”a necə dəstək veriləcəyi çox aydın deyil. HƏMAS-la da vəziyyət bundan yaxşı deyil.
İndi, görünür, Ayətullahın əsas diqqəti iki yeni layihəyə yönələcək. İkinci layihə Qırmızı dənizdə bir növ yeni nöqtə kimi Sudanla bağlıdır. Əsas layihə isə İordaniyada sabitliyi pozmaq cəhdidir. Xoşbəxtlikdən İraqla həmsərhəddir və ona hansısa yolla təsir etmək imkanı var. Və nəzərə alsaq ki, Haşimilər kral sülaləsi ölkə əhalisinin əksəriyyətinin dəstəyindən istifadə etmir və İordaniya İsraillə 307 kilometr sərhədə malikdir, bu, ayətullah rejiminin yeni məqsədidir.
Ancaq bunun nə dərəcədə nəticə verəcəyi kifayət qədər mübahisəli sualdır. Çünki İordaniyanın müdafiəsi təkcə İsrailin deyil, təkcə ABŞ-ın deyil, həm də Səudiyyə Ərəbistanının strateji marağıdır”.
Siyasi ekspert və publisist Aviqdor Eskin:
“Xameneyinin açıqlamalarının səbəbi İranın tək qalmasıdır. Yəməndəki husilər istisna olmaqla, ən yaxın silahdaşlar zərərsizləşdirilib. Ölkəni ciddi ekoloji və enerji böhranı bürüyüb. Baxmayaraq ki, əhalinin əhəmiyyətli hissəsi yuxudadır, amma yuxuda da rejim dəyişikliyini görür.
Donald Tramp yaxın vaxtda Ağ Evə gələcək. Bu, Tehran rejiminə verilən hökmdür. Ona görə də danışıqlara, güzəştlərə hazır olduqlarını göstərməyə çalışırlar. Bu barədə “Economist”də İranın keçmiş xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərifin özü yazır. Onların sadəcə olaraq başqa yolları olmayacaq”.