Eldar Zeynalov: “Ağır cinayətlərə görə həbs olunan yetkinlik yaşına çatmayan məhbusların faizi yüksəkdir”
Statistikaya görə, Azərbaycanda yeniyetmələr arasında cinayətlər artır. Ötən il ölkəmizdə 14-17 yaşlı 494 uşaq cinayət törədib. Onlardan 310 nəfəri məhkum edilib. 2020-ci ildə 388, 2022-ci ildə isə 433 analoji cinayət qeydə alınıb. 2023-cü ildə cinayətkarların ümumi sayının 2 faizini yetkinlik yaşına çatmayanlar təşkil edib. Cinayətlərin ən çoxu qəsdən sağlamlığa ağır xəsarət yetirmə, quldurluq, qəsdən adam öldürmə və adam öldürməyə cəhd, oğurluq, zorlama və zorlamaya cəhdlə bağlıdır.
Bu tendensiya narahatlıq doğurmaya bilməz. Səbəblər çox fərqli ola bilər - gənclik maksimalizminin təzahüründən tutmuş öz ailəsində pis nümunəyə qədər.
AYNA-nın mövzuya dair suallarını Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalov cavablandırıb.
- Bu rəqəmləri necə qiymətləndirirsiniz?
- Yetkinlik yaşına çatmayanların cinayəti və yetkinlik yaşına çatmayanların yuvenal ədalət mühakiməsi haqqında düzgün təsəvvür əldə etmək üçün verilən rəqəmləri digər cinayət göstəriciləri ilə müqayisə etmək, həmçinin törədilmiş cinayətlərin ümumi kontekstini nəzərə almaq lazımdır. Məsələn, ötən il məhkumların sayının 1,9 faizini 14-17 yaşlı uşaqlar təşkil etdiyi halda, ölkə əhalisinin tərkibində bu əhali qrupunun xüsusi çəkisi 3-4 dəfə azdır. Qadınlar ölkə əhalisinin yarıdan çoxunu (50,2%) təşkil etsə də, məhbusların 3,8%-ni təşkil edir. Yəni qadın və uşaqlar kişilərdən qat-qat qanuna tabe görünür və bu, ailə tərbiyəsinə, ictimai əxlaqa bir komplimentdir.
Bundan əlavə, cəza qanunumuzda həbsin yeganə cəza olmadığını xatırlasaq, məhkum olunmuş uşaqların sayı - 310 nəfər o qədər də qorxulu görünmür. Ötən il bu cəza tədbiri məhkum olunmuş uşaqların cəmi 28,4%-nə, yəni 88-nə şamil edilib. Qalanları alternativ cəza alıblar: azadlığın məhdudlaşdırılması - 153, şərti həbs - 47, cərimə - 12, ictimai işlər - 6 və islah işləri - 4. Beləliklə, Femida büdrəmiş yeniyetmələrə mərhəmətlidir.
- Yeniyetmələr nə qədər ağır cinayətlər törədirlər?
- Ağır cinayətlərə görə həbs olunan yetkinlik yaşına çatmayan məhbusların faizi həqiqətən yüksəkdir. Onların yarısı (88 nəfərdən 44-ü) adam öldürmə, quldurluq, soyğunçuluq, sağlamlığa zərər vurma və zorlamaya görə cəzalandırılıb. Amma yetkinlik yaşına çatmayanların cinayətlərinin ümumi statistikasında bu cinayətlərin payı iki dəfə çoxdur - 26,1%. Axı avtomatik olaraq yalnız qatillər və cinsi təcavüz edənlər həbsə düşür - bu maddələrlə məhkum olunanların 100%-i. Yeniyetmələrin cinayət hərəkətləri arasında xırda oğurluqlar əksəriyyət təşkil etsə də (46,5% - 310 məhkumdan 144-ü), 9 yetkinlik yaşına çatmayan oğrudan yalnız biri (11,1%) onlara görə həbsdədir. Soyğunçuların yalnız beşdə biri (21,4%) və xuliqanların dörddə biri (27%) islah koloniyasına düşür.
Pandemiya və bununla bağlı təcrid cinayətkarlıq səviyyəsinə, o cümlədən yetkinlik yaşına çatmayanlar arasında cinayətkarlığa nəzərəçarpacaq təsir göstərib, ona görə də ötən və cari illərin göstəricilərini pandemiyadan əvvəlki dövrlə, məsələn, 2019-cu illə müqayisə etmək daha düzgündür. Dələduzluq, quldurluq, adam öldürmə və adam öldürməyə cəhd və sağlamlığa ağır zərər vurma hallarının nəzərəçarpacaq dərəcədə artması istisna olmaqla, bütün digər göstəricilər dəyişməz qalıb və ya təkmilləşib. Güman edə bilərəm ki, pandemiya bu qrup gənclərin psixi və maddi vəziyyətinə təsir edib. Üstəlik, onların üçdə ikisi (310 məhkumdan 202-si) heç yerdə işləməyib və oxumayıb.
- Sizcə, ölkəmizdə yetkinlik yaşına çatmayanlara qarşı yuvenal ədalət mühakiməsi necə işləyir?
- Məncə, ölkədə bu məsələ ilə bağlı tutarlı konsepsiya yoxdur. Biz cinayətin qarşısının alınmasından başlamalıyıq və bunun üçün gəncləri faydalı işlərlə məşğul etmək vacibdir. Amma bizdə deyəsən, məktəb yaşlı uşaqların küçələrdə dilənməsi, məktəblərdə təhsilin səviyyəsinin aşağı düşməsi, hobbi dərnəklərinin, pioner düşərgələrinin, ekskursiyaların sıradan çıxması, uşaqların araqla, narkotiklə, pornoqrafiya ilə məşğul olması heç kimi maraqlandırmır.
- Mətbuatda tez-tez yayılan məişət zorakılığı barədə məlumatlar yeniyetmələrin cinayətkarlığının katalizatorlarından biri ola bilərmi?
- Əlbəttə. Eyni rəsmi statistik məlumatlara görə, 310 yetkinlik yaşına çatmayan cinayətkar arasında yalnız onda biri stereotipik “aztəminatlılar” qrupu kimi təsnif edilə bilər: 2-si internat məktəblərindəndir, 29-nun ikinci valideyni yoxdur. Qalan 279 nəfərin tam ailəsi var. Və təxminən eyni sayda uşaq (202) cinayət törətməzdən əvvəl oxumayıb və işləməyib. Uşaqlar tez-tez evdən qaçır, sahibsiz heyvanlar kimi tutularaq, böyüklərlə heç bir tədbir görülmədən, uşaqların ən çox qaçdıqları “anormal” ailələrə qaytarılırlar. Üstəlik, valideynlərin övladlarını böyütmək üçün təkcə mənəvi deyil, birbaşa məsuliyyəti var.
İnzibati Xətalar Məcəlləsinin az məlum olan 189-cu maddəsi var ki, ona görə yetkinlik yaşına çatmayan uşaqların tərbiyəsi valideynlər və ya onları əvəz edən şəxslər tərəfindən üzrlü səbəblər olmadan həyata keçirilməzsə və lazımınca yerinə yetirilməzsə, xəbərdarlıq və ya cərimə ilə nəticələnir - məbləği 40 manatdan 60 manata qədər. Bu əməllər (hərəkət və ya hərəkətsizlik) yetkinlik yaşına çatmayanların nəzarətsiz qalmasına səbəb olubsa, bu, 60 manatdan 100 manatadək miqdarda cərimə edilir. Yetkinlik yaşına çatmayanların alkoqollu içkilər, narkotik vasitələri və ya psixotrop maddələri qəbul etməsinə və ya avaralıqla məşğul olmasına, cinayət təqibinə cəlb olunan yaşına çatmamış uşaqların cinayət əlamətləri olmayan ictimai təhlükəli əməli törətməsinə və ya 14-16 yaşına çatmış uşaqlar tərəfindən törədilməsinə səbəb olduqda, inzibati xəta əlamətləri olan əmələ görə valideynlərə 60 manatdan 100 manatadək miqdarda cərimə tətbiq edilir. Bu maddənin ilkin mərhələdə, uşağın hələ cinayət tərkibinə düşmədiyi, lakin qırmızı xətti keçməyə hazırlaşdığı bir vaxtda ciddi tətbiqi valideynləri polisin boş mühazirələrindən daha çox motivasiya edə bilər.
