Dr. Şəmsəddin Kuzəçi
Giriş
Türk dünyasının tanınmış və şöhrəti sərhədləri aşan şairi “Məhəmməd Süleyman Füzuli Əl-Bağdadi”nin doğumunun 530-cu ildönümündə qələmə alınan məqaləni belə adlandırmaq, şübhəsiz, bəzi tədqiqatçı, yazıçı və Füzulişünasların ağıllarında suallar yaradacaq, əzbərlərini pozacaqdır. Bu nüans ağlımdan keçmədi desəm, yalan olar. Çox düşündüm, götür-qoy etdim, qeydlərimə bir daha baxdım. Diqqətli, ciddi və obyektiv olmaq üçün çox çalışdım, səy göstərdim. Bunu etiraf etmək başlıca prinsiplərimdən biridir.
Bir çox tədqiqatçı və elm adamı Füzulinin doğum yeri ilə bağlı müxtəlif fərziyyələr irəli sürürlər. Bəzi tədqiqatçılar şairin Azərbaycanda doğulduğunu, bəziləri isə qətiyyətlə İraqın Hillə və ya Bağdad şəhərində dünyaya gəldiyini deyirlər. 5 yaşından bəri Füzulinin şeirləri ilə böyüyüən, bütün divanlarını əzbər bilən, qəzəllərini sanki bir cəsədin yarılması kimi təhlil edən Kərkükün mili şairi Əta Tərzibaşı isə, tədqiqatlarından əldə etdiyi nəticəyə əsasən, Füzulinin Kərkükdə dünyaya gəldiyini bildirir.
İraq Türkman mətbuat orqanlarında Əta Tərzibaşı, Xıdır Lütfi, Rəşid Akif Hörmüzlü, Mehmed Sadiq, Əbdüllətif Bəndəroğlu, Mehmed Xurşid Dakuqlu, Əbdüləziz Səmin Bayatlı, Mehmed Mehdi Bayat, Çoban Xıdır Uluxan kimi Türkman yazıçılarının Füzuli haqqında məqalə və tədqiqatlarını oxumaq mümkündür. Belə məqalələrin çoxunda Füzulinin İraq torpaqlarında dünyaya gəldiyi, 5-6 yaşına qədər atası ilə Kərkük Qalasında yaşadığı, evinə 15 metr məsafədə adını daşıyan bir məscidin olduğu və şeirlərində istifadə etdiyi bəzi sözlərin Kərkük dialektinə məxsus olduğu vurğulanır.
Əta Tərzibaşının Füzulinin Doğum Yeri Haqqında Qeydləri
Əta Tərzibaşının kiçik yaşlarından etibarən Füzuli pərəstişkarı olduğu şübhəsizdir. İlk dəfə məhəllə mədrəsəsində təhsil alarkən onun qəzəlləri ilə tanış olmuş, ətraflı təhlil nəticəsində Füzulinin Kərkükdə dünyaya gəldiyi faktını elm aləminə təqdim etmişdir. Əta Tərzibaşının Füzuli haqqında qələmə aldığı 18 məqaləsi Necad Kövsər tərəfindən bir kitabda toplanıb. Bu məqalələr “Füzulinin doğum yeri”, “Füzulinin ərəb dilində qəsidələri-1”, “Füzulinin ərəb dilində qəsidələri-2”, “Füzulinin Mətlə ül-Etiqadı”, “Füzulidə qapalı mənalar-1”, “Füzulidə qapalı mənalar-2”, “Füzulidə qapalı mənalar-3”, “Füzulinin nəşr olunmayan bir Lüğəzi”, “Füzulinin doğum yeri haqqında yeni məlumatlar”, “Füzulinin nəşr olunmayan bir Müləmməsi-1”, “Füzulinin “İcmali Eşq”i və Kərkükdə edilən tərcüməsi”, “Füzulinin bir qəzəliylə bağlı həsb-hal”, “Ay tutulması hadisəsi və Füzulinin bir beyti”, “Füzulinin iki qəzəlinin Tərlan tərəfindən şərhində səhvlər”, “Füzuli ilə Qanuninin mühəvvərəsi”, “Füzulinin mənqəbəvi həyatından bir nəbzə”, “Ədəbiyyatımızda müvəşşəh şeir”, ”Füzulinin doğum tarixini əks etdirən bir mənzumə” adlanır.
Necad Kövsərin Fikirləri
Füzuli Türk dünyası şairləri arasında haqqında ən çox danışılan və fikir bildirilən şairlərdən biridir. Türk dünyasının görkəmli divan şairləri haqqında tədqiqatlar və qələmə alınan kitablar bu qədər az olduğu halda, Füzuli ilə bağlı sayı gündən-günə artan cildlərlə kitab, məqalə və əsər işıq üzü görmüşdür. Türkiyə, Azərbaycan, İran və İraqda yaşayan türklər onu öz şairləri kimi qəbul edir, haqqında tədqiqat aparıb kitablar qələmə alırlar. Füzulinin şəxsiyyəti, doğum yeri və tarixi onunla bağlı ən çox sual doğuran və sirr pərdəsi arxasında qalan mövzulardandır.
Xıdır Lütfinin Füzuli Haqqında Tədqiqatları
Hər kəsin hörmətini qazanmış müstəsna və böyük şair Məhəmməd Füzuli Kərküklüdür. Kərkükdə doğulub boya-başa çatıb və təhsil alıb. Sonra ailəsi ilə birlikdə Bağdada, Hillə ətrafına köç edib. Kərbəlada vəfat edib. Kitablarda belə bir məlumat olmasa da, əcdadlarımızdan gələn söz-söhbətlərə, Divanda işlənən və sırf Kərkük dialektinə məxsus sözlərə, əsasən, bir Kərküklü olaraq deyə bilərik ki, Füzuli Kərküklüdür. İraq Türklərinin milli fəlsəfəsinin təmsilcisi Kərküklü şair Xıdır Lütfi əfəndinin Füzuli ilə bağlı qələmə aldığı kitabında onun eşq anlayışı, məzhəbi, təsəvvüflə əlaqəsi, dili, doğum yeri, doğum tarixi, iqtidarla münasibəti və əsərləri ilə bağlı bir çox məlumat yer alırdı. Təəssüf ki, nəşr edilmək üçün İraq Mədəniyyət nazirliyinə təqdim edilən kitab orada itib-batmışdır.
Xıdır Lütfi qələmə aldığı əsər 11 hissədən ibarətdir. Hər bir hissədə aşağıdakı mövzulardan bəhs edilir:
Birinci hissə: Füzulinin atası, ailəsi, oğlu Fəzli, milliyyəti, dünyaya gəlişi, gəncliyi, təxəllüsü və atasıyla Kərkükdən köçməyi.
İkinci hissə: Füzulinin Sultan Süleyman Qanuni ilə görüşü, Bağdad fəthi, Kərbəlada Həzrət Hüseyn, Mədinədə Rəvzə-i Mütəhhərənin inşası və təmiri.
Üçüncü hissə: Füzulinin Kərkükdə Zindan küçəsindəki evi və təhsil aldığı məscid.
Dördüncü hissə: Füzulinin dünyaya gəlişi və vəfatı haqqında “Türk Dili” jurnalı və “TürkYurdu” məcmuələrində yayımlanan məqalələrin şərhi.
Beşinci hissə: Füzuli kimdir və haralıdır.
Altıncı hissə: Füzulinin Sultan Süleyman Qanuni ilə görüşü, məvacib məsələsi və söylədiyi şeirlərdən nümunələr.
Yeddinci hissə: Füzuli Bağdadlıdır yoxsa Kərküklü?
Səkkizinci hissə: Füzulinin məzhəbi nədir?
Doqquzuncu hissə: Füzulinn bir neçə əsərinin tərcümə və təhlili
Onuncu hissə: Füzuli haqqında fikir söyləyənlər.
On birinci hissə: Füzulinin həyat hekayəsi.
Rəşid Akif Hörmüzlünün Füzuli ilə bağlı Tədqiqatları
Görkəmli şair Hörmüzlü Rəşid Akif bəy Xıdır Lütfinin Füzuli haqqında yazdığı əsərlə bağlı belə demişdir: “Dörd əsr yarımdan çoxdur taxt və tacını heç bir şairə verməyən şeirlər kralı Füzuli kimdir, haralıdır, neçənci ildə dünyaya gəlmişdir? Hər kəsi maraqlandıran bu sualla bağlı açıq şəkildə deyə bilərəm ki, doğru cavab verən yoxdur. Çünki, şair heç bir əsərində bu mövzulardan bəhs etməmişdir. Biz Kərküklülərə görə isə, hər kəsin sevgisini və hörmətini qazanan bu müstəsna şair bir Kərküklüdür. Kərkükdə dünyaya gəlmiş, burada təhsil almış, daha sonra ailəsi ilə Bağdada, Hillə yaxınlığına köçmüş və Kərbəlada vəfat edərək Hz.Hüseynin məqbərəsinin yanında dəfn edilmişdir. Kərküklülərin bu iddiası hərhansı bir kitaba əsaslanmasa da, əcdadlarımızın bizə ötürdüyü rəvayətlər və Füzulinin divanında işlətdiyi Kərkük dialektinə xas sözlər bizə bunu deməyə əsas verir. Füzulinin doğub böyüdüyü deyilən ev Kərkükdə hələdə “Füzuli Evi” deyə yad edilir. Əziz ustad Xıdır Lütfinin iddiası bu faktlara əsaslanır. Bunun üçün onu təqdir və təbrik edirəm.”
Əbdüləziz Səmin Bayatlı “Füzulinin Şeirində Türkman Xalq Deyimləri” kitabı
Füzuli xalq tarlasında yetişən, kölgə və meyvəsini xalqına ərmağan edən bir şairdir. Şeirlərində xalq dilində yaşayan ifadələr işlətməsi şeirinin dəyərini və gözəlliyini artıraraq onlara ölümsüzlük bəxş etmişdir. “Yurd” qəzetinin 1293 və 1298-ci nömrələrində yayımlanan məqalənin 3-cü hissəsini təqdim edirik:
Ağı Qaradan Seçməmək
Məlumatsızlıq, savadsızlıq mənasında işlənən bir xalq ifadəsidir. Füzuli bu ifadəni ən gözəl formada istifadə etmişdir:
Uymuş cünunə könlüm əbrunə der məh-i nov
Nə etibar ona kim, seçməz qaradan ağı
“Könlüm dəli olmuş, qaşına yeni doğulmuş ay- hilal deyir
Ağı qaradan ayıra bilməyən birinin sözünə etibar edilərmi?”
Burada hilal ağ, qaş isə qaradır. Bu ağılsız könül elə idraksızdır ki, ağı qaradan ayıra bilmir.
Yandı canım hicr ilə vəsl-i ruh-i yar istərəm
Dərdmənd-i fikrətəm dərman-ı didar istərəm.
“Canım, ruhum, ayrılıq atəşiylə tutuşub yandı. Sevgilimin yanağına qovuşmaq istəyirəm. Ayrılıq xəstəsiyəm, dərmanım yara qovuşmaqdır.” Füzuli eyni ifadəni başqa bir qəzəlində də istifadə etmişdir:
Şəbi-i hicran yanar canım, tökər qan çeşni-giryanım,
Oyadar xəlqi əfğanım, qara bəxtim oyanmazmı?
“Ayrılıq gecələrində canım yanar, alovlanar. Ağlayan gözlərim yaş yerinə qan yağdırar.
Ahım, fəryadım xalqı yuxudan oyadar, bir oyanmayan varsa, mənim qara bəxtimdir.”
Füzuli böyük Türk Dünyası şairi və bir Kərküklüdür. Türkman və ərəb yazıçıların tədqiqatlarındakı qeydlər bunun bir sübutudur. 1994-cü ildə İraqda Kərkük və Kərbəlada Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyi təşkil edilmişdi. Tədbirdə Azərbaycandan 128 nəfərlik böyük bir heyət iştirak edirdi. Füzulinin İraqlı bir Türkman şair olduğu, şeirlərini Azərbaycan dilində qələmə aldığı, ortaq dil və düşüncənin mövcud olduğu və İraq torpaqlarının həmin vaxtlar Azərbaycanın bir tərkib hissəsi olduğu fikri hamı tərəfindən yekdilliklə qəbul olunmuşdu.
Füzulinin Kərküklü və ya Azərbaycanlı olmağı onun bir Dünya şairi olduğu faktını dəyişdirmir. Füzulinin məzarının Kərbəlada, Nəsiminin məzarının isə Hələbdə olmağına baxmayaraq, onlar Azərbaycan xalqının böyük dəyərləridir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev bu mövzu ilə bağlı fikirlərini belə ifadə etmişdir: “Yetmişinci illərdə Azərbaycan hökümətinə rəhbərlik edərkən Rəsul Rza, Mirzə İbrahimov və Süleyman Rüstəm kimi yazıçılarımız mənə yaxınlaşaraq Füzulinin məzarının Azərbaycana gətirilməsini xahiş etdilər. Lakin onların unutduğu vacib bir nüans var idi. Oralar da bizim vətənimizdir. Füzuli Hz. Hüseynin ayağının dibində yatmaq istəyib. Orada da qalmalıdır. Füzulinin məzarı o torpaqlara vurduğumuz bir möhür kimidir. Əbədi olaraq orada olmalıdır.
Bugün Suriya torpaqlarında yatan Nəsimi də bizim şairimizdir. SSRİ dövründə Suriyanı ziyarət edərkən Hələbdə bələdçidən məni Nəsiminin məzarına aparmağını xahiş etmişdim. Çox axtardılar və xahişimə görə, məzarı tapdılar. Tapan şəxs də Nəsiminin nəslindən olan biri imiş. Təəssüf ki, ana dilini itirmişdi. Sadəcə ərəb dilində danışa bilirdi. Bu nümunələr xalqımızın çox geniş bir əraziyə yayıldığının və eyni kökdən olduğumuzun açıq bir ifadəsidir. Ancaq müxtəlif müharibələr və siyasi vəziyyət ucbatından torpaqlarımız parçalanaraq ayrı-ayrı dövlətlərin sərhədləri daxilində qalıb.
Bu səbəbdən ötrü bir-birimizdən ayrı düşmüşük. İndi isə Azərbaycan müstəqil bir dövlətdir. Digər dövlətlərlə yaxşı münasibətləri var. Bu dövlətlərdən biri də İraqdır. Bu münasibəti yaxşı dəyərləndirməliyik.”
Beləliklə, əminliklə deyə bilərik ki, Füzuli və Nəsimi Türk Dünyasının şairləridir. İraq və Suriya da tarixi böyük Azərbaycan torpaqlarıdır. Onlar öz torpaqlarında uyuyurlar.
