İşıqlı Atalı
İnam Atanın (Asif Atanın) Doğa ilə (Təbiətlə) bağlı görüşləri İnsanın Mütləq imkanlarına inamından yaranır. Atanın Əsərlərində Doğanın mahiyyəti açılır, İnsan-Doğa ilişgiləri İnsanlığın ölçüsündə təhlil olunur, Doğanın yaşaması, əbədiliyi üçün İnsanın Mütləqə İnam Dünyabaxışı əsasında var olmasının, Doğayla doğmalaşmasının qaçılmazlığı, gərəkliyi (zəruriliyi) əsaslandırılır. “Türküstan”ın oxucularına təqdim olunan Ata fikirləri 40 il öncə yazılıb (1984), “Mütləqləşmək – Var olmaq” Bitiqindəndir.
***
Təbiət – Mütləqin təzahürü, nüqəddəsliyin təsdiqi, ruhaniliyin ifadəsidir
İnam Ata(Asif Ata)
İnsani dünya – insaniləşən dünyadır.
İnsanla təmasda olan dünya insani məna kəsb edən dünyadır.
İnsani dünyada – dünya insaniləşir, insan dünyalaşır.
İnsandan kənardakı aləm – insani münasibətlər dairəsində – yeni məzmun qazanır.
İnsaniləşən dünya – təzələşən dünya olur. Burada maddiyyat ruhaniləşir.
Təbiət yenidən qiymətləndirilir.
İnsan təbiətdə maddiyyatdan artıq, böyük, yüksək olanı görür.
Təbiət Mütləq Mənanın ifadəsinə çevrilir; gözəllik, ülvilik, müqəddəslik keyfiyyətləri yaranır.
İnsaniləşən təbiət əvvəlki səviyyəsini ötür, yeni səviyyə əldə edir.
İnsan maddiyyatı maddiyyatdan yüksəyə qaldırır, ona yeni məna gətirir.
İnsani məna – ruhani mənadır.
İnsan ruhani varlıqdır və bu baxımdan maddiyyatdan yüksəkdir, ruhani qanunlar əsasında yaşayandır.
İnsan həm də cismanidir və bu səbəbdən maddi qanunlara riayət edəndir.
Ancaq maddi qanunların insan həyatında oynadığı rol mütləq deyil, çünki insanilik əslində ruhaniliyə bərabərdir, maddiyyatdan yüksəyə qalxmaq – insaniliyin meyarıdır.
Yalnız ruhani mövcudluq – insani mövcudluqdur.
Cismanilik insanla başqa canlıların ümumiliyini təsdiq edir, ancaq həmin ümumilik insanilikdən uzaqdır, çünki insanilik insanın həmin ümumilik üzərində yüksəlməsindən başlayır.
İnsani mövcudluq əslində insanın ruhani qanunlar əsasın- da yaşaması deməkdir.
Bu səbəbdən də insanı maddiyyat qanunları əsasında dərk etmək – onu inkar etməkdir.
Dünyanın insaniləşməsi – dünyanın ruhaniləşməsidir.
Lakin bu ilkin və əbədi təmayül həyatda öz Mütləq ifadəsini tapmır.
İnsan dünyaya, təbiətə yalnız ruhanilik baxımından yanaşmır, həm də faydalıq, mənimsəmə baxımından yanaşır. Burada insanın dünyaya, təbiətə münasibətinin ziddiyyətli xüsusiyyəti meydana çıxır.
Mahiyyətə bərabər olmağa çalışan, ruhani varlıq olan insan dünyaya Mütləq mənada insani münasibət bəsləməyə can atır. Ancaq gerçəklikdə öz Mahiyyətini tam təsdiq edə bilmə- yən insan maddiyyata tam ruhani münasibət bəsləyə bilmir.
Həmin ziddiyyət cismaniliklə ruhaniliyin ziddiyyətindən doğur və insan həyatına mürəkkəb bir gərginlik gətirir.
Öz Mahiyyətinə görə İnsan dünyanı Mütləq mənada insaniləşdirməliydi, ancaq gerçəklikdə o, dünyanı həm də mənimsəyir.
İnsaniləşdirmə – insaniliyin ifadəsidir, mənimsəmə isə ümumən canlılara xas olan cəhətdir.
Bu səbəbdən də İnsani dünya – insaniləşən dünya olur.
Bu o deməkdir ki, insani mövcudluq – insandan kənardakı dünyanın insani dünyaya çevrilməsidir, insanla dünya arasındakı yadlığın aradan qaldırılmasıdır, insanla dünyanın biri-birinə qovuşmasıdır, dünyayla insan arasında birliyin yaranmasıdır.
İnsan kimi mövcud olmaq – dünyanı Özümləşdirməkdir.
Ancaq özümləşdirmək üçün ən əvvəl özümləşmək, yəni müstəqilləşmək, özünü təsdiq etmək, əsarətdən xilas olmaq gərəkdir.
Yalnız Özümləşən Özümləşdirməyə qadirdir.
Dünyanı özümləşdirmək üçün onun əsarətindən xilas olmaq lazımdır.
Fərqlənməyən birləşməz!
Buna görə də insan onu kölələşdirən, maddiləşdirən, əşyalaşdıran, vəhşiləşdirən nə varsa, hamısından azad olmalıdır.
Özümləşmədə İnsan özünü təsdiq edir.
Özümləşdirmədə İnsan dünyanı təsdiq edir.
Dünyalaşmada İnsan həm özünü, həm də dünyanı təsdiq edir.
Özümləşmə balaca «Mən»in ölümü və böyük «Mən»in doğulmasıdır.
Balaca «Mən» İnsanı mahiyyətindən ayırır, böyük «Mən» onu mahiyyətə qaytarır.
Özümləşən özümləşdirmək qüdrəti əldə edir.
Özümləşdirən dünyalaşır, özünü özündən böyükdə tapır, başqalaşır.
Özümləşən İnsan dünyanı özümləşdirir və özünü dünyalaş- dırır.
Özümləşən Təbiət
Təbiət – Mütləqin təzahürü, müqəddəsliyin təsdiqi, ruhaniliyin ifadəsidir.
Ancaq insanla münasibətdə təbiət mənimsənilir; insan təbiətə sahib olur, insanın təbiət üzərində ağalığı bərqərar olur, təbiətin taleyi faydalanma niyyətindən asılı olur.
İnsanla münasibətdə təbiət öz müstəqilliyini itirir.
Təbiətə mahnı qoşan insan – onu kölə vəziyyətinə salır, təbiət özündən ayrılır, təbiətlə insan arasında yadlıq yaranır.
Ağalıq – yadlıqdır.
Buna görə də insandan ən çox asılı olan təbiət əslində insana ən çox yad olan təbiətə çevrilir.
Mənimsənilən, istifadə edilən təbiət ruhanilikdən, Mütləq insanilikdən uzaq düşür.
Təbiəti mənimsəyən əslində təbiəti itirir.
Mənimsənilən Dağ – ülviyyət dağından salınır, insani keyfiyyətlərin tərcümanı rolunu itirir.
Mənimsənilən Meşə – ağılı, ürəyi, xəyalı Mütləqə aparan, daxili aləmi coşduran, müqəddəs ehtiras oyadan mənəvi Sərvət rolunu itirir.
Mənimsənilən Səma – öz qeyri-adi, ruhani sehrindən, cazibədarlığından, qüdsiyyətindən aralanır, insanın səmaya vəcdli münasibəti maddi münasibətlə əvəz olunur.
Mənimsənilən Çay – nəğməkarlığını itirir, təmənnalı ünsiyyət çay şeiriyyətini söndürür.
İnsan Torpağı təkcə güzəran mənbəyi kimi sevmir, insanın həyatını, ömrünü mənalandıran əvəzsiz ruhani varlıq kimi sevir. Bu baxımdan mənimsənilən, güzəran vasitəsinə çevrilən Torpaq öz Ali Mənasından ayrılır.
Təbiəti mənimsəmək – zəruri ehtiyacdır. Bunsuz insan yaşaya bilməz. Ancaq həmin zəruri ehtiyac insanın təbiətlə ünsiyyətinə qeyri-ruhanilik, qeyri-müqəddəslik gətirir.
Burada təbiət öz mahiyyətinə bərabər olmur.
Digər tərəfdən, həmin münasibətdə insan öz mahiyyətinə bərabər yaşamır.
Maddi ehtiyacın ödənilməsi – insana ruhani keyfiyyətlərin qurban verilməsi bahasına başa gəlir və insan həyatının faciəvi cəhətlərindən biri elə budur.
Mütləq mənada, Mahiyyət baxımından insanın təbiətə münasibəti tam ruhani olmalıydı.
Ancaq gerçəklikdə, İnsanın təbiətlə ünsiyyətində maddi faydalıq niyyəti üstünlük təşkil edir.
Bu, insan həyatına əzəli ziddiyyət gətirir. Təbiət insandan asılı olmamalıydı!
Bu vaxt İnsan onu tam özümləşdirə bilərdi!
Yalnız özümləşən, mütləqləşən, özündən kənardakı qüv- vədən asılı olmayan, mənimsənilməyən təbiət – insani mənanı təsdiq etməyə, insaniləşməyə qadirdir.
Yalnız özümləşən təbiət – insan tərəfindən özümləşdirilən təbiət səviyyəsinə qalxır.
Kölələşən təbiət – insandan ayrılan təbiətdir.
Bu səbəbdən də İnsanın təbiətə sahibliyi – təbiətin insandan uzaqlaşması deməkdir.
Sahiblik – təbiəti Mütləq ruhani ülviyyətindən ayırır, səcdə Müqəddəsliyinə xələl gətirir.
İnsanın təbiət üzərində sahibliyi onun ləyaqətinə ziyan vurur.
Çünki təbiətə səcdə – əslində insani mahiyyətə səcdə de- məkdir.
Bu səbəbdən də təbiətin insan ağalığından azad olması,
Özümləşməsi – insaniliyin Ali təsdiqi deməkdir.
Təbiət öz Müstəqilliyinə, Təbiiliyinə qayıtmalıdır, insan təbiət üzərində ağalıq iddiasından əl çəkməlidir, təbiətə təbiətin gözüylə baxmalıdır.
Yalnız onda təbiət təbiətə, insan insana tam bənzəyəcək.
Təbiətin özümləşməsinin gerçəklik səviyyəsi – nisbi, natam
Özümlük yaradır.
Burada təbiət mənimsənilir, ancaq bacarıqla, ehtiyatla, biliklə; insanın ağalığı qalır, ancaq «incələşir», «həssaslaşır», «mərhəmətləşir».
Özümləşmənin Mütləq səviyyəsi – Ağalığın, Sahibliyin tam aradan qalxmasını, təbiətin tam müstəqilləşməsini tələb edir.
Təbiəti mənimsəmədən – insan yaşaya bilməz. Ancaq mənimsəmə – təbiəti insana yadlaşdırır.
Həmin yadlığın ölümü – insanla təbiətin vəhdətini yaradır.
Mənimsənilən təbiət Özümləşən təbiətə çevrilir. Mütləq mənada bu mümkün deyil.
Deməli, təbiət insanla münasibətdə heç zaman özü olmur.
Deməli, insan təbiətlə münasibətdə heç zaman tam özü olmur.
Deməli, insanın ruhani mahiyyəti təbiətlə münasibətdə realizə edilməmiş qalır.
İnsan maddi ehtiyaclarını ödəməsə – yaşaya bilməz!
Ancaq maddi ehtiyacın ödənilməsi – insanın insaniliyinə mane olur.
İnsanla münasibətində təbiət yalnız nisbi özümləşməyə qadirdir.
Mütləq özümləşməyə insanın cismaniliyi mane olur.
İnsaniləşən Təbiət
Günəş yoxdur: İnsan sevinci, İnsan hərarəti, İnsan ucalığı, İnsan qayəsi, İnsan qayğısı, İnsan məhəbbəti, İnsan şəfqəti var!
Günəş – İnsaniləşib!
Səma yoxdur: İnsan Müqəddəsliyi, İnsan Ülviliyi, İnsan Qüdsiyyəti, İnsan Ləyaqəti var!
Səma – İnsaniləşib!
Dəniz yoxdur: İnsan genişliyi, İnsan müdrikliyi, İnsan söhbəti, İnsan sükutu, İnsan Həlimliyi, İnsan coşğunluğu, İnsan laylası, İnsan üsyanı var!
Dəniz – İnsaniləşib!
Dağ yoxdur: İnsan vüqarı, İnsan dözümü, İnsan möhtəşəmliyi, İnsan sabitliyi, İnsan təpəri, İnsan əzəməti var!
Dağ – insaniləşib!
Çiçək yoxdur: İnsan zərifliyi, İnsan təravəti, İnsan mehri, İnsan sevdası var!
Çiçək – insaniləşib!
Çay yoxdur: İnsan nəğməsi, İnsan həyəcanı, İnsan rahatsızlığı, İnsan təbi var!
Çay – insaniləşib!
Yol yoxdur: İnsan ömrü, İnsan istəyi, İnsan dərdi, İnsan bəxtiyarlığı, İnsan qələbəsi, İnsan məğlubiyyəti var!
Yol – insaniləşib!
Bulaq yoxdur: İnsan yanğısı, İnsan həsrəti, İnsan qəhri var.
Bulaq – insaniləşib!
Çöl yoxdur: İnsan gəlişi, İnsan intizarı, İnsan mehri var.
Çöl – insaniləşib!
Bahar yoxdur: tumurcuqlanan, çiçəklənən, aşıb-daşan yeni hissiyyat, məhəbbətləşən münasibətlər, günəşləşən çöhrələr, gülüş seli, əriyən ətalət, yaşıllaşan ünsiyyət var.
Bahar – insaniləşib!
Səhər yoxdur: təzə açılan ümid var, təzə çırtlayan sevinc var, təzə yeriyən qayğı var, təzə bəslənən arzu var, təzə qövr edən əzab var, təzə sevilən Aşiq var!
Səhər – insaniləşib!
Qürub çağı yoxdur: İnsan hüznü, İnsan yalqızlığı, İnsan qəribliyi, İnsan kövrəkliyi var.
Qürub çağı – insaniləşib!
Gecə yoxdur: İnsan pünhanlığı, İnsan mərhəmliyi, İnsan etirafı, İnsan sirri var.
Gecə – insaniləşib!
Meşə yoxdur: Sehrli sükut, doğma səs, ülvi möhtəşəmlik, ucalıq ehtirası var.
Meşə – insaniləşib!
Qış yoxdur: İnsan sərtliyi, İnsan soyuqluğu, İnsan təmizliyi var.
(ardı var)
