Faiq Ələkbərli
fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutu,
“Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və
müasir fəlsəfəsi” şöbəsinin müdiri
II Yazı
(Bu sislilə yazılar Azərbaycan Türk mütəfəkkiri, türkoloq Cavad Heyətin anadan olmasının 100 illik yibileyinə həsr olunur)
Böyük Türk bilgəsi Cavad Heyət açıq şəkildə yazırdı ki, məşrutə inqilabından sonra və Pəhləvilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə Azərbaycan xalqının qismətinə düşənlər ifrat millətçilik və şovinist hislərdən qaynaqlanan zülm, siyasi təzyiq və milli sitəm oldu: “Pəhləvilər sülaləsinin əsas fikri İran əhalisinin hamısını bütöv bir farsdilli xalqa çevirmək və onlardan hər kəsdən yüksəkdə olan bir arya milləti yaratmaq idi... Xalq öz mühüm insanlıq hüquqlarından, yəni öz ana dilində yazıb-oxuma, təhsil alma hüququndan məhrum qaldı. Qeyri-fars əhalinin dili və mədəniyyəti inkar olunurdu. İran əhalisinin 30-35 milyonluq hissəsinin ana dili olan türkcəyə sonradan “məcburi öyrədilmiş dil” damğası vurur, faşist diktatorluğu və monopoliyadan doğan bu batil, insaniyyətə zidd əqidələrini milli mədəniyyət (!) adı altında Azərbaycan övladlarına zorla qəbul etdiridilər. Yəni, qeyri-fars iranlılara mədəni müstəmləkəçilik və milli zülmün ən pis şəklini rəva görürdülər”.[1]
Pəhləvilər dövründə “İran nasionalizmi” adı ilə “fars şovinizmi” siyasətinin həyata keçirildiyini yazan Heyətə görə, bu məsələdə Ə.Kəsrəvi, M.Əfşar kimi sapı özümüzdən olan “balta”ların da rolu az olmamışdır. Heyət, “Azəri, yaxud Azərbaycanın qədim dili” kitabında Kəsrəvinin Azərbaycan türklərini aryançılığa bağlamasını ciddi şəkildə tənqid etmişdir. Ə.Kəsrəviyə görə, Azərbaycan xalqı ilə farsların mənşəyi birdir, hər ikisi aryakökənli, irandilli qohum xalqlardır, türklər isə buraya çox sonra (Mahmud Qəznəlinin dönəmində) gəlmiş xalq olub azərbaycanlılar da moğolların dönəmində zorla türkləşdiriliblər. Kəsrəviyə görə, bütövlükdə Azərbaycan xalqı Türk dilindən imtina etməli, bunun əvəzində fars dilini öyrənməlidir.[2] Heyət Kəsrəvinin bu uydurmalarına cavab olaraq yazırdı ki, bütün bunlar həm islami, həm də bəşəri dəyərlərə ziddir: “Təəccüb doğuran budur ki, tədqiqatçı və dilçi iddiasında olan müəllif (Əhməd Kəsrəvi-F.Ə,) ümumiyyətlə dilçilik prinsiplərindən uzaqdır, qrammatik qaydalara riayət etmir və yekunda peşəkar bir siyasətçi kimi çıxış edir, öz dillərini qatıb-qarışdırır və bu yolla fikrilərini qəbul etdirməyə çalışır. Məsələn, müxtəlif dialektləri azəri dili adlandırmaqla onları fars dili ilə eyniləşdirir. Belə bir qənaətə gəlir ki, milyonlarla azərbaycanlı və iranlının dili olan Türk dili məhv olub sıradan çıxmaqdadır. Kəsrəvinin fikrincə, bu dildən imtina edilməli, onu fars dili ilə əvəzləməli və deməli, milyonlarla insanın dili dəyişdirilməlidir. Amma necə?! Hansı prinsip və üsulla?! Necə etməli ki, bu xalqın azadlıq istəkləri, insan hüquqi və islami prinsipləri ziddinə olmasın və axı nə üçün?! Bu cür faşistcəsinə yanaşmaqdansa, başqa azad, mədəni ölkələrdə (İsveç, Belçika və sairə) olduğu kimi bəşəri və islami dəyərləri rəhbər tutub, həm ölkənin rəsmi dilini (fars dili) öyrətmək və həm də ana dilində təlimi azad buraxmaq daha yaxşı olmazmı?”.[3]
Eyni zamanda, Heyət “Fars dilini qoruyaq, lakin İranın Türk və Ərəblərinin də ana dilini əzməyək” məqaləsində kəsrəviçilərin “fars şovinizmini” davam etdirən Ağayi Məhəmmədəli Füruği tənqid etmişdir. Füruği də kəsrəviçilər kimi iddia edirdi ki, iranlı ruhu bütün “İran xalqları”nı birləşdirməlidr, çünki onlar iranlı irqindən olub, tarixi hadisələrin təsiri nəticəsində türk və ərəb dilində danışrlar. Heyət yazırdı: “Ağayi Füruği, ən pis radikal düşüncələr elə sizin və sizin həmfikirlərinizin öz qeyri-fars həmvətənləriniz, ən əsas, türkdilli və ərəbdillilərin öz ana dili barədə olan düşüncələrinizdir. Dövlətə təklif etdiyiniz, öz həmvətənlərinizi “əzmək, yatırmaq” fikri də elə bu ifrat faşist düşüncələrinizin təsiriylə yaranmışdır. Mənim fikrimcə və haqq-ədalətin tələb etdiyi kimi, İslam dövlətinin siyasəti gərək bu məzlum iranlıları sizin kimi şovinist həmvətənlərinin cəngindən qurtarmaq olsun. Siz öz məqalənizdə Əhməd Kəsrəvinin kəskin və məntiqsiz fikirlərini tənqid edirsiniz. Sonra onun Pəhləvi rejimi və onun şovinist saray nəzəriyyəçiləri tərəfindən təsdiqlənən və bir “elmi” nəzəriyyə şəklində yarım əsr hakim mədəniyyət formasında insanlara təbliğ olunan və zorla qəbul etdirilən saxta nəzəriyyəsini təkrarlayırsınız və deyirsiniz: “Bizim bu həmvətənlərimiz də iranlı irqindəndirlər və tarixi hadisələrin təsiri nəticəsində məcburən türk və ya ərəb dilində danışrlar”. Təəssüf edirəm ki, siz hələ də xəyali iranlı irqindən danışırsınız və bilmirsinzi ki, “irq” sözü zahiri xüsusiyyətlərin (dəri rəngi, saç şəkili, sifətin quruluşu, göz, burun və s.) məcmuəsini xatırladır və müəyyən edir, bir ölkənin və ya millətin insanlarının dilini göstərmir. İranlılar müxtəlif qövmlərdəndirlər (fars, türk, ərəb, lor, bəluç, türkmən), amma hamısı bir irqə (ağ irqə) mənsubdurlar. Dil irqin səciyyəvi əlaməti deyil, qövmiyyətin nişanəsidir və tarix boyu mümkündür ki, müxtəlif səbəblər üzündən dəyişsin”.[4]
C.Heyət yazırdı ki, Füruğunun nəzərdə tutduğu anlamda əgər dil və irq iranlı olmanın əlaməti olsaydı, farsdilli tacik və əfqanların da iranlı olması lazım olardı, üstəlik türkmənlər, Azərbaycan türkləri, ərəblər isə iranlı hesab olunmayaydı. O, yazırdı ki, o zaman bu, İslam “İran”ının konstitusiyasının və “İran” xalqının ümumi fikri və əqidələrinin ziddinə olardı: “Bizim ölkədə hətta İslam İnqilabından əvvəlki dövrdə də iranlı milliyyətinin əsasını İslam təşkil edirdi. Bu səbəbdən, farsdilli zərdüştilər erməni və yəhudilər kimi azlıqların bir hissəsi hesab olunurdular. Baxmayaraq ki, İranın bütün müsəlman qövmləri, hətta türkmənlər dil və qövmiyyətə fikir verilmədən iranlı hesab olunurdular”.[5]
Gördüyümüz kimi, Heyət burada bir tərəfdən Azərbaycan türklərinin iran-aryan mənşəli, irandilli olmamasını irəli sürdüyü halda, digər tərəfdən ortaq dövlət kimliyi, ərazi kimliyi də olaraq “iranlı” vurğusunu ortaya qoymağı da unutmur. Üstəlik, Füruği kimlərə xatırladır ki, vaxtilə Şah İsmayıl da türk olmasına baxmayaraq, “vahid İran” üçün Osmanlı türkləri, Şeybani-özbək türkləri ilə savaşmış və şiə məzhəbini dövlətin rəsmi dini elan etmişdir: “Siz ki müəllimsiniz və bilirsiniz ki, Ağqoyunlu Uzun Həsənin nəvəsi və şeyx Səfiyyədinin kötücəsi olan Şah İsmayıl İran ölkəsinin qorunması üçün öz həmdilliləri, yəni osmanlılar və özbəklərlə döyüşdü. Türk dilində lirik şeirlər yazmasına, saray və orduda bu dilə rəsmiyyət verməsinə rəğmən, parçalanmış İranın ittihadı, vahid İranın təşkili və onun hifzi, istiqlalı, yüksəlməsi və şiə məzhəbinə İranın rəsmi məzhəbi kimi rəsmiyyət verilməsi üçün heç bir səy və fədakarlığını əsirgəmədi”.[6]
Bizcə, doktor burada bir az ifrata varır, çünki Şah İsmayıl və Türk müdrikləri “vahid İran”, “parçalanmış İranın ittihadı” üçün deyil, türklük və qızılbaşlıq uğrunda mübarizə aparmışdır. O ki qaldı, Şah İsmayıl və digər Türk sultanlarının Türk dili və ədəbiyyatı ilə yanaşı, fars dilinə və ədəbiyyatına hörmətlə yanaşmaları insanlıq fəlsəfəsi ilə bağlı olmuşdur. Eyni fəlsəfəyə aşağı yuxarı bütün Türk dövlətləri və onların hökmdarları əməl ediblər. Onlar üçün heç bir zaman Türk kimliyi üstünlüyü, Türk dili üstünlüyü, Türk mədəniyyəti üstünlüyü deyə bir problemləri olmamışdır və olmadığı üçün də Türk dövlətlərində Türk ya da qeyri-Türk hər bir kəs azad və ədalətli şəkildə yaşamışlar.[7]
Ancaq Qacarlar dövləti Böyük Britaniyanın əliylə süquta uğradıldıqdan sonra hakimiyyətə qeyri-qanuni yiyələnmiş İran Pəhləvilər və İran İslam hakmiyyətləri insanlıq fəlsəfəsindən çox uzaq olduqlarını bir daha ortaya qoydular. Onların dövrlərində Əhməd Kəsrəvilər, Mahmud Əfşarlar, Ağayi Füriğilər kimi ortaya çıxıb Aryan üstünlüyündən bəhs edib zor-xoş bütün xalqları farslaşdırmağa cəhd göstərdilər. Hətta iş o yerə gəlib çatıb ki, “İran”dakı seyidlərin peyğəmbər nəslindən, yəni ərəb olduqları həqiqəti ortada olduğu halda, Füruğilər onları da farsdilli müsəlman hesab etməkdən çəkinmirdilər. Heyət yazırdı: “Məgər, onları Rəsul-Əkrəmin (s) nəslindən hesab etmirsiniz? Seyyidlərin ulu cəddinin ərəb olmasını inkar edirsiniz? Yaxud da, Allah eləməsin, seyyidləri ərəb olmaları və sizin sözünüzlə, ərəblər iranlı irqindən olmadıqları üçün onları iranlı bilmirsiniz? Siz gərək qəbul edəsiniz ki, sizin fikrinizin əksinə olaraq seyyidlərin əcdadı ərəbdilli olmuş və zaman keçdikcə, İranın farsdilliləri və türkdilliləri arasında yaşadıqları üçün türkdilli və farsdilli olmuşlar!”.[8]
[1] Yenə orada, s.217`
[2] Heyət Cavad. Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda (məqalələr toplusu 2). Bakı, Elm və təhsil, 2014, s.15-26`
[3] Heyət Cavad. Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda (məqalələr toplusu 2). Bakı, Elm və təhsil, 2014, s.26`
