Əkbər QOŞALI
Bu günlərdə “BakuTV-nin “Baku Aktual” proqramının qonağı oldum ( https://www.youtube.com/live/IbgJXDS7RzU?si=Kfe-NWbL1TV3VPoH ). Elçin Əlibəylinin usta aparıcılığı və eyni studiyanı bölüşdüyümüz həmsöhbətlərimin sayəsində öyrədici həm də polemik bir veriliş oldu. Verilişin bəlli bir vaxtı, özünəxas axarı, yayım strukturu var və əlbəttə, düşüncələrimizin heç də hamısını bölüşə bilmədik. “BakuTV”yə, şəxsən məni adıkeçən verilişə dəvət edən könül dostlarına, mövzunun özünə və bayram dəyərlərimizə sayğıduyarlıq ifadəsi olaraq, verilişsonrası belə bir yazı işlədim - onu sizlərlə bölüşürəm. Yazını redaktə edən, öz dəyərli fikirlərini əsirgəməyən folklorşünas alim Aynur xanım İbrahimliyə və istedadlı hənc türkoloq Məleykə xanım Mirzəliyə əsənliklər diləyir, gününüz ağ olsun deyirəm!
***
#Novruz - Yenigün bayramı və öncəsindəki dörd ünsürə (su, od, yel/hava, torpaq) bağlı qutlamaların çərşənbə adı ilə qeyd olunması, onların məhz ikinci günə – çərşənbə axşamına təsadüf etməsi qədim kosmoqonik təsəvvürlər, mifoloji təqvim anlayışı və zaman bölgüsü ilə əlaqəlidir.
“Çərşənbə” (farsca “çahar-şanba”, yəni “dördüncü gün”) islamdan öncəki dönəmlərdə də özəl bir gün sayılırdı; lakin burada dartışmalı bir məqam var: həftənin dördüncü günü dedikdə, qədim təqvimlərdə fərqli sayımlar mövcud idi. Belə ki, həftə bazar günü ilə başlayırdısa (bir çox qədim sistemlərdə olduğu kimi), o zaman dördüncü gün çərşənbə axşamına (indiki adlandırmamızla həftənin ikinci gününün gecəsinə) düşürdü.
Başqa cür baxsaq, bu, Ay təqvimi ilə Günəş təqviminin uzlaşdırılmasına bağlı məsələdir. Qədim təqvimlərdə bir dönəmin tamamlanması və yenisinin başlanğıcı üçün həftənin “dördüncü günü” önəmli sayılırdı.
Həmçinin, bəzi türk xalqlarında “çərşənbə” yox, “çərxi-çərşənbə” və ya “çərxi-cümə” kimi deyimlər də var, hansı ki bu, günlərin (necə deyərlər) hərəkətli olması ehtimalını göstərir.
Yaxşı, bəs niyə məhz ikinci gün?
Bu, ilkin Novruz - Yenigün miflərində yer alan kosmoqonik yaradılış ardıcıllığı ilə bağlıdır. Miflərə görə:
- Bazar ertəsi – İlkin xaos (qarışıqlıq) günü idi;
- Çərşənbə axşamı – Kainatın ünsürlərinin formalaşmağa başladığı gündür və s.
Qədim inanclara əsasən, hər bir yeni dönəm (il, ay, həftə və s.) “qaranlıqdan aydınlığa” keçid ilə başlayırdı. Bu baxımdan, günün gecə yarısı başlaması prinsipi (örnəyi, İslam təqvimində günün günbatardan başlaması) ilə çərşənbənin axşam qeyd edilməsi arasında bağ vardır.
Çərşənbələr Novruzdan öncəki son 4 həftədə müəyyən enerji təmizlənməsi və keçid mərhələləri kimi qəbul edilirdi. Xalq inanclarına görə, “il çərşənbədə qocalır, Yenigündə cavanlaşır”…
Bəs “İlaxır çərşənbə” yerinə başqa bir gün - örnəyi, “İlaxır cümə” ola bilərdimi?
Cümə günü İslam gələnəyinə görə, qutsal sayıldığı üçün qədim inanclara əsaslanan Novruz törənləri ilə birləşdirilməyib.
Çərşənbənin ilahilik və qutsallıq daşıması, həmçinin Novruz - Yenigün öncəsi ən yaxın həftəlik dönəm təmsil etməsi “İlaxır çərşənbə”nin formalaşmasına səbəb olub.
Gələnəksəl olaraq, çərşənbələr keçmişi yola salmaq, cümələr isə gələcək üçün alxış etmək anlamı daşıyırdı. Bu baxımdan ilin son çərşənbəsi ilə ilin tamamlanması, yenisinin isə Yenigündə başlaması simvolik bir sistem yaradırdı.
Yəni “İlaxır çərşənbə” Novruzun son qapısıdır, Novruz - Yenigün isə yeni ilin başlanğıcıdır.
Ayrıca,
cümə bizim ellərdə “ad(ı)na” adlanır; çərşənbəyə isə öztürkcədə “ortac”, “ortancı gün” deyə bilərik.
Novruz - Yenigün bayramı ilə bağlı bəzi mübahisə doğuran sualları və məqamları burada vurğulamaq yerinə düşərdi.
1. Novruzun İranla bağlanması, bu türk bayramının fars bayramı kimi təqdim edilməsi:
- Novruzun Türk dünyasında, Türküstanda və qədim Türk-Monqol mifologiyasında daha geniş izlərinin olduğunu unutmayaq.
Novruz təkcə farsların keçirdiyi bayram deyil, əlbəttə. Bu bayramın izləri Türküstandan Anadoluya, Qafqazdan Sibirə qədər geniş coğrafiyada yaşayır. Türk xalqlarının qədim inanc sistemində yeni ilin yazla başlaması konsepti var idi. Üstəlik, qədim türk dastanları və miflərində də yazın oyanışla, yenilənmə ilə bağlandığı görünür. Novruz fars mədəniyyətinin materiyasına nüfuz etsə də, Türk dünyasında çox daha qədim köklərə malikdir.
2. Dörd çərşənbənin qaynağı, təsnifatı - su, od, yel və torpaq çərşənbələri gerçəkdən qədim türk inanclarından gəlir, yoxsa sonradan formalaşıb?
- Bəzi akademik yanaşmalarda bu çərşənbələrin təsnifatının daha sonrakı dönəmdə – İslam və ya sufizm təsirləri ilə formalaşdığı vurğulanır. Bu ritualların qədim türk dünyagörüşündə, özəlliklə Tenqriçilikdə və şamanizmdə öz yerinin olduğu danılmaz faktdır.
Su, od, yel və torpaq çərşənbələri türk xalqlarının qədim kosmoqonik təsəvvürləri ilə çox yaxından səsləşir. Tenqrizmdə və şamanizmdə dörd ünsür doğanın əsas başlanğıcları sayılır. Bu anlayış türklərin çox qədim dönəmlərdən doğa kultları ilə yaşamasının göstəricisidir. Dörd çərşənbənin formalaşması zamanla sistemləşdirilib və müxtəlif coğrafi bölgələrdə fərqli adlar və yorumlarla, yaraşdırmalarla qarşımıza çıxır.
3. Novruzun qeyri-İslami olduğunu dair iddialar vardır; onun dini aspektləri və İslamdan sonrakı transformasiyası - bu bayram İslamla nə dərəcədə uzlaşır?..
- Radikal dini baxışları müdafiə edən kimsələr Novruzu “bidət” adlandıra bilər. Novruzun İslamdan öncə mövcud olduğunu, lakin islamlaşmış türklər tərəfindən yeni çalarlarla qəbul, davam və inkişaf etdirildiyini unutmamalıyıq.
Yenədəlik olmasın, İslamdan öncə mövcud olan bir çox bayram kimi, Novruz da islamlaşmış türklər tərəfindən davam edilib və bəzi islami çalarlar qazanıb. Örnəyi, bəzi qaynaqlarda Novruz günü Həzrət Əlinin xəlifə seçildiyi və ya Yer üzü suya qərq olanda Nuh Peyğəmbərin gəmisinin quruya çıxdığı gün kimi də vurğulanır. Lakin bu, Novruzun köklərinin sırf İslamla, dinlə bağlı olması anlamına gəlməməlidir. Əksinə, İslam çox öncələrdən mövcud olmuş Novruzu tamamən yasaqlamaq əvəzinə, onu müəyyən qədər öz mədəni sisteminə inteqrasiya edib.
4. Novruzun siyasi və ideoloji çalarları - bayramın türkçü, pantürkist və ya paniranist ideologiyalarla bağlanması nə dərəcədə doğrudur?
-Əsl türklük, türkçülük (və onun “pan” önlüyü almış halı belə) başqa xalqlara, başqa dəyərlərə sayğılı, dözümlü, anlayışlı olub və yalnız özünün olanları da ürəkgenişliyi ilə paylaşmaq, xeyirxahlıq etmək ərdəmi göstərib - öncə bunu vurğulayaq.
Bununla belə, çox həssas mövzudan söz açıldığının fərqindəyik; çünki Novruz türksoylu dövlətlərdə olduğu kimi, İranda və farsdilli və b. dövlətlərdə də milli-mədəni kimliyin bir parçası halına gəlib. Novruzun- Yenigünün yaradıcısı bizim dədələrimiz olsa belə, onun artıq yalnız bir etnosla sınırlandırılmasına ehtiyac olmadığını qəbul edirik.
Zatən #UNESCO da bu bayramı çoxmillətli irs kimi tanıyır. UNESCO 2009-cu ildə Novruzu Azərbaycan, Türkiyə, Özbəkistan, Qırğızıstan, İran, Pakistan və Hindistanın birgə təqdimatı əsasında Qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edib. 2016-cı ildə Qazaxıstan, Türkmənistan, Tacikistan, Əfqanıstan və İraq da bu siyahıya qoşulub.
Novruzun UNESCO yolunda Azərbaycanın rolu böyük olub - Novruzun beynəlxalq səviyyədə tanınması üçün aktiv diplomatik addımlar atıb.
Novruzun hər hansı bir yad siyasi və ya ideoloji çərçivəyə salınması yanlışdır. Göründüyü, bilindiyi kimi, bayram Türküstanda, ümumən türk xalqlarında, İran adlanan ölkədə, Hindistanda və b. da keçirilir. Sovet dönəmində Novruz qadağan edilsə də, xalq arasında yaşamağa, yaşadılmağa davam etdi və milli kimliyin bir parçası kimi qorundu. Novruz - Yenigün miqyaslı bayramlar, dəyərlər yalnız qorunmur, o, özü də ulusu, dəyərləri qoruyur və ucaldır!
Qədim #türk mifoloji mətnlərində və dastanlarında yazın oyanış, yenilənmə ilə bağlı olduğunu göstərən bir neçə örnəyi yada salaq:
#Bozqurd mifi
Türk mifologiyasında Bozqurd, yol göstərən və bələdçi bir varlıqdır. Bozqurd miflərində tez-tez qışdan çıxış, yeni başlanğıc və yaz fəslinin gətirdiyi ümidlər vurğulanır. Qurdun türkləri qurtardığı məqam adətən yaz fəslinə təsadüf edir, çünki bu, yaşamın yenidən başlanması kimi qəbul edilir.
Göyərçin və Günəş mifi
Qədim türklərin inanc sistemində Günəşin yazla birgə güclənməsi və doğanın yenidən canlanması anlayışı mövcud olub. Bir çox miflərdə Günəşin qayıdışı və bununla birlikdə doğanın dirçəlməsi təsvir edilir. Örnəyi, Altay türklərinin inanclarında yazın gəlişi ilə torpağın canlandığı və ruhların yenidən canlandığı vurğulanır.
#Ergenekon dastanı
Bu dastan, türk xalqlarının əsarətdən, darlıqdan və sıxıntıdan qurtuluşunu, yeni bir başlanğıcı simvolizə edir. Ergenekon türk mifologiyasında qapalı bir vadi kimi təsvir edilir, burada türklər uzun müddət yaşayır, ancaq daha sonra oradan çıxıb yeni bir yaşama günaydın deyir. Bu çıxış sürəci yaz fəslində, dəmirli dağların əridilərək aşılması ilə baş verir. Burada yaz – qurtuluş, yenidən doğuluş və gücün yenilənməsi kimi təsvir edilir ki, bu da Novruzun - Yenigünün mahiyyəti ilə üst-üstə düşür.
Oğuz Kağan dastanı
Adıkeçən dastanda Oğuz Kağanın doğumu və yaşamında yazın, Günəşin özəl yeri var. Dastanda onun doğulduğu zaman otağın işıqla dolması və Günəşin simvolik gücə çevrilməsi vurğulanır. Bu, yazın yenilənmə, oyanış və güc rəmzi olmasına işarədir.
Alp Ər Tonqa dastanı
Dastanda Alp Ər Tonqanın ölümü və daha sonra onun ruhunun doğa ilə birləşməsi ideyası var. Yazın onun yenidən dirilməsi və ya ruhunun yenidən dönüşü ilə bağlı olması mifoloji düşüncədə öz əksini tapır.
Bütün bu örnəklər, qədim türk dünyagörüşündə yazın gəlişinin təkcə fəsil dəyişikliyi deyil, həm də yeni dönəmin, oyanışın və yenilənmənin rəmzi olduğunu göstərir.
Bir sözlə,
Novruzun - Yenigünün türk mədəniyyətində dərin kökləri mif və dastanlarımızda, şifahi yaradıcılığımızda öz əksini tapır.
Od-ocaq fərqinə nəzər salmaq da burada yerinə düşərdi.
Od və tonqal motivi müxtəlif mədəniyyətlərdə fərqli anlamlar daşıyır. Türk mifologiyasında od-ocaq həm fiziki, həm də ruhani-mifik anlamdadır. Qədim yunan, Roma-Bizans və Misir mifologiyalarında isə od daha çox İlahə, Tanrı hədiyyəsi və ya cəza simvolu kimi çıxış edir.
Prometeyin “od”u ilə türk “ocağ”ının fərqli və oxşar cəhətləri:
-Prometey odunu Olimpdən oğurlayır və insanlara verir. Burada od - bilgi, sivilizasiya və inkişaf rəmzi kimi çıxış edir.
-Türk mifologiyasında isə od-ocaq Tanrı tərəfindən verilib və qutsal sayılır. Odun qorunması soyun, ailənin və ulusun yaşaması ilə bağlanır.
Əgər yunan mifində od Tanrılardan oğurlanan “qadağan olunmuş hədiyyə”dirsə, türk mifində od bəşəriyyətin, necə deyərlər, ayrılmaz bir hissəsidir və qorunmalı olan varlıqdır.
Yunan və Roma-Bizans miflərində od:
-Hefaistos (Vulkan) – Yunan və Roma mifologiyasında od Tanrı Hefaistosun/Vulkanın hakimiyyətindədir. O, dəmirçiliyin, sənətkarlığın və odun bəkçisidir.
-Hestia (Vesta) – Ev və ailə ocağının tanrıçasıdır. Ona həsr olunmuş Vesta bakirələri qutsal ocağı qoruyur...
O miflərdə od-ocaq ailənin və toplumun əsas dayağı sayılır. Türk mifində isə ocaq həm də nəslin davamlılığının, ulusal birliyin rəmzidir.
Misir mifologiyasında od:
-Ra və Günəş kultu – Misirdə od və işıq Günəşlə birbaşa bağlıdır. Günəş Tanrısı Ra hər gün göyüzündə üzür və şər qüvvələrlə savaşır;
-İsis və Osiris mifində də Günəş və onun yanar enerjisi həyatverici qüvvə sayılır.
Misir mifində od - ilahi işıq və enerjidir, türklərdə isə od həm Tanrı hədiyyəsi, həm də insanın öz varlığını qoruma vasitəsidir.
Türk mifologiyasında od və tonqal:
-Od, ocaq, tonqal – özünəxas qutsallıq daşıyır.
-Şaman atəşlə təmizlənir;
-Kam (şaman) tonqalın üzərindən keçərək pis ruhları qovur;
-Tonqal üzərindən atılmaq günah və çirkinliklərdən təmizlənmə rituallarıdır.
Türk mifində od oğurlanmır, ona cəza verilmir, əksinə, onu qorumaq bir görəv sayılır. Bax, bu, Prometey mifindən və digər mədəniyyətlərdən əsas fərqin göstəricisidir.
Odun qutsal sayıldığı bir çox inanc sistemində ona toxunmaq, hətta üstünə nə isə atmaq belə qadağan edilib.
Atəşpərəstlikdə od ilahi gücün və saflığın simvolu sayılırdı, ona üfürmək, çirkləndirmək olmazdı; lakin Novruzda tonqalın üzərindən tullanmaq gələnəyi tamamilə fərqli bir inancla bağlıdır.
Türk-Monqol mifologiyasında və şaman inancında od arındırıcı, təmizləyici, yeniləyici bir gücə malikdir. Odun üzərindən tullanmaq isə məcazi və ritual anlamda günahlardan, xəstəliklərdən, neqativ enerjidən arınmaq deməkdir. Bu, tonqaldan keçməklə ruhun və bədənin saflaşmasını simvolizə edir.
Şaman gələnəyində və qədim türk inanclarında tonqal bir maneə deyil, keçid qapısıdır – yəni insan bu rituala qoşulmaqla öz yükündən qurtulur, yeni dönəmə arı-duru qədəm qoyur. Tonqalın üstündən atılan insan “köhnə enerji”dən çıxaraq “yenilənmiş” hala gəlir.
Nənə-babalarımız odun insanı təmizlədiyinə, bədnəzərdən və bəlalardan qoruduğuna inanırdı.
Türk mifologiyasında və Altay şamanizmində oda daxil olub yenidən çıxmaq bir növ ruhsal və fiziki transformasiya anlamına gəlirdi.
Köhnə il, xəstəliklər və bütün pisliklər odla məhv olur, yenisi isə onun közündən doğulur…
Zərdüştlikdə od ibadət obyekti idi, ona fiziki təmas sayğısızlıq sayılırdı.
Novruzda isə od təmizlənmə və keçid vasitəsidir, onu keçərək insan arınır-durulur.
Atəşpərəstlikdə od qorunan və daim yanan bir qutsal varlıqdır; bizim Yenigündə isə od insanların gündəlik yaşamına daxil olur və kollektiv şəkildə paylaşılır.
Tonqal üzərindən atlamayan bəzi türk boyları, tirələri var, onlar ancaq od çevrəsində rəqs edənlər, ona alxış oxuyanlar da eyni inanc sisteminin içindədir. Fərqli bölgələrdə bu ayin müxtəlif formalarda yaşadılıb (və yaşadılır).
Yəni Novruz tonqalı daha geniş bir mədəniyyətin mirasıdır – türk, monqol başlanğıclı olmaqla yanaşı, irandilli və hətta Qafqaz xalqlarının qədim inanclarında da izləri olan kollektiv bir ritualdır.
Novruz - folklor hadisəsi kimi
Novruz - Yenigün bayramını folklor hadisəsi kimi dəyərləndirmək mümkündür, çünki onun əsas özəllikləri folklorun təməl prinsiplərinə uyğun gəlir:
-Şifahi gələnəyə əsaslanır – Novruz ayinləri, inancları və mahnıları nəsildən-nəslə ötürülür;
-Kollektiv xarakter daşıyır – Fərdi deyil, icma tərəfindən yaşadılır və yürüdülür;
- Sinkretik doğaya (synkrētismos – birləşmə, qarışma doğasına) malikdir – Mifoloji, dini, sosial və estetik elementləri özündə birləşdirir;
-Zaman və məkan içində dəyişkəndir – Fərqli coğrafiyalarda fərqli formalar alır;
- Variantlılıq nümayiş etdirir – Müxtəlif bölgələrdə fərqli çalarlarla keçirilir və s.
Əgər Novruzu folklor hadisəsi kimi qəbul ediriksə, onda onun variantlılığını da qəbul etmiş oluruq. Çünki folklor həmişə variantlıdır – xalq yaradıcılığında heç bir hadisə donmuş, dəyişməz formada mövcud olmur. Yetər ki folklorun yerini “feyklor” almasın.
Variantlılıq örnəkləri:
-Azərbaycanda dörd çərşənbə keçirilir, kosa-kosa, qurşaq, şalatdı kimi gələnəklər, oyunlar və s. var;
-Özbəkistanda kollektiv şəkildə “Sumalak” bişirilir;
-Qazaxıstanda bayramın əsas elementi “Naurız köje” yeməyidir;
-Tatar və başqurdlarda Novruz qışın qovulması ayini ilə bağlanır;
-Arazdan o taylarda “Sizdə-behdar” adlanan süfrə gələnəyi var və s.
Bütün bunlar göstərir ki, Novruz universal əsaslara malik olsa da, onun fərqli variantlarla qarşımıza çıxması folklorun təbii özəlliyidir.
Bizim bayrama bizim şifahi və yazılı qaynaqlarda nəzər yetirək:
Dədəm Qorqudun dastanında bayram birbaşa Novruz adı ilə keçmir, lakin dastandakı bəzi motivlər, təsvirlər və simvolik elementlər Novruzla- Yenigünlə bağlı gələnəkləri və dünyagörüşünü əks etdirir.
Dastanda doğa ilə bağlı təsvirlər, özəlliklə yaşıl otlaqların, yazın gəlişinin, doğanın canlanmasının təsviri və s. Novruzun - Yenigünün mahiyyəti ilə tam üst-üstə düşür. Örnəyi, “Bamsı Beyrək boyu”nda Beyrəyin uzun müddət əsirlikdən sonra geri dönüşü məhz yaz fəslində baş verir, bu da yenidən doğuluş, qurtuluş və yazın gəlişi ilə assosiasiya olunur.
Oğuzların dövri yurd dəyişməsi – Yaylaq-qışlaq motivinə diqqət yetirək:
Oğuz türklərinin qışlaqdan yaylağa köçməsi Novruz fəlsəfəsinə uyğun gəlmirmi? - Əlbəttə, gəlir. Bu dəyişiklik doğanın dirçəlməsi, yeni yaşayışın başlanması ilə bağlanır. Novruz da qışın bitib yazın başlaması ilə bağlıdır.
Başqa bir simvol - atəş kultu və tonqal simvolikasını yada salaq:
Dastanda atəşin önəmli rolu var. Oğuz türkləri üçün od qutsal sayılır; ocağın sönməməsi ailənin davamlılığı ilə bağlıdır. Novruz tonqalı da məhz bu mifoloji inancların davamıdır. Alxış və qarğışlarda belə bu kultun izləri qalmaqdadır. Günümüzdə “Ocağın qaralsın” - ağır qarğışdırsa, “ocağı sönməsin” ürəkdən deyilən alxışların başında gəlir. Yadımdadır, rəhmətlik anam “İşığı söndür” yerinə “İşığı farağatla” deyərdi…
Dədəm Qorqudun dastanında qadın kultu və məhsuldarlıq amilini də unutmayaq:
Dastanda qadınlar çox vaxt doğal güclə, torpaqla, su ilə bağdaşlanır. Örnəyi, Burla Xatunun su ilə bağlılığı, qadınların məhsuldarlıq və bolluq simvolu olması Novruzun torpaq və su ünsürləri ilə bağlı ayinlərinə uyğun gəlir.
Böyük bayram törənləri, şənliklər:
Oğuzların toy, qələbə və önəmli hadisələrlə bağlı qurduqları böyük məclislər, süfrələrin açılması və birliyin gücləndirilməsi Novruz - Yenigün bayramında da əsas yer tutur.
Beləliklə,
Dədəm Qorqud dastanında Novruz bayramı ad olaraq çəkilməsə də, onun ruhuna, sosial strukturuna uyğun olan yaz, yenidən doğuluş, od-ocaq kultu, məhsuldarlıq və birliyə çağırış kimi elementlər açıq-aşkar görünür. Yəni, dastanda Novruz birbaşa olmasa da, öz əksini tapır və qədim türklərin dünyagörüşündə onun izləri aydın görünür.
“Alpamış” dastanı
“Alpamış” türklərin qəhrəmanlıq dastanıdır və Novruzun-Yenigünün mahiyyəti ilə bağlı elementlər burada da görünür:
-Alpamış uzun ayrılıqdan sonra vətəninə məhz yaz aylarında qayıdır. Bu, Novruzun qovuşma və yenilənmə ruhunu əks etdirir;
-Dastanda ocağın yanması, qutsal sayılması və qorunması ilə bağlı bölümlər Novruzun tonqal yandırma gələnəyi ilə üst-üstə düşür;
-Dastanda toy və bayram süfrələri təsvir edilir, bu da Novruzun kollektiv keçirilən şənlik olmasına bir işarə kimi alqılanmağı haqq edir.
“Manas”
Qırğızların “Manas” epopeyası dünyanın ən böyük epik irsidir. Burada da Novruzun ruhunu əks etdirən elementlər var:
-Manasın yaşamındakı önəmli hadisələrdən bəziləri yazla və ya yeni dönəmin başlanması ilə bağlanır;
-Dastanda odun qutsallığı vurğulanır, bu da Novruz tonqalları ilə bağlı inanc sisteminə bənzəyir;
-Novruz süfrəsində olduğu kimi, dastanda da müxtəlif nemətlərlə zəngin süfrə açılması və qonaqpərvərlik gələnəkləri yer alır və s.
Yeri gəlmişkən,
Manasın mənəvi oğlu Çingiz Aytmatovun əsərlərinin bir çoxundan işıq seli kimi keçən etno etüdləri, etnoqatları yada salaq; o cümlədən “Dəniz qırağıyla qaçan alabaş”da Yer üzündə yaşamın su başlanğıcı ilə bağlı dərin bədii-fəlsəfi məqamları xatırlayaq…
Digər türk dastanlarında Novruzla bağlı izlər
“Oğuz Kağan” dastanı – Günəş və işıq kultu ön plandadır, bu da Novruzun Günəşlə bağlı rituallarını xatırladır;
“Köroğlu” dastanı – Qışın sona çatması, yazın gəlişi ilə yeni mərhələnin başlanması Novruz fəlsəfəsinə uyğundur;
“Edigey” dastanı – Dastanın bəzi versiyalarında yeni ilin başlanğıcı ilə bağlı təsvirlər vardır.
Ona görə də,
türk dastanlarında Novruzun adı çəkilməsə də, onun əsas simvolik elementləri – yazın gəlişi, yenilənmə, bolluq, birliyin güclənməsi, od və Günəş kultu – açıq şəkildə görünür. Bu da Novruzun öz əsl adı (Yeni Gün) və sosial strukturu, mahiyyəti ilə türk ulusunun qədim inancları və mədəniyyətində dərin köklərə malik olduğunu göstərməkdədir.
Türk xalqlarına aid qədim yazılı qaynaqlarda Novruz bayramı birbaşa vurğulanmasa da, onun mahiyyətini və əsas rituallarını əks etdirən motivlər geniş şəkildə yer alır.
Kaşğarlı Mahmud dədəmizin “Divanü Lüğat-it-Türk” (1072–1074) əsərində bayramın mahiyyəti ilə bağlı bəzi sözlər, deyimlər mövcuddur.
Kaşğarlı Mahmud “Yengi Kün” (Yeni Gün) deyimini işlədərək, yeni ilin başlanğıcını, yazın gəlişini bildirən bir gün haqqında danışır. Bu ifadə məhz Novruzun mahiyyətinə uyğun gəlir, çünki Novruz türklər üçün Yeni Gün demək idi, elə indi də belədir.
Yaz və doğanın canlanması ilə bağlı ifadələr:
Kaşğarlı dədəmizin ünlü sözlüyündə doğanın yenilənməsi, yazın gəlişi, otlaqların canlanması, heyvanların çoxalması ilə bağlı sözlər var.
Örnəyi, “Uluğ Yaz” (Böyük Yaz) ifadəsi Novruzun doğayla bağlı mahiyyətinə işarə edir.
Kaşğarlı Mahmud türklərin önəmli bayramlarda oyunlar, yarışlar keçirdiyini, süfrələr açdığını vurğulayır. Novruz da tarixi baxımdan belə törənlərlə keçirildiyi üçün bu gələnəklər Novruz gələnəklərinin qədim türklərdə mövcud olduğuna işarə edir.
Kaşğarlı ulu bilgin göy cisimlərinin, özəlliklə Günəşin Türk dünyasında önəmli yer tutduğunu yazır. Novruz da Günəşin hərəkətinə bağlı olduğu üçün bu inanc sisteminin bir parçasıdır.
Yəni,
“Divanü Lüğat-it-Türk”də Novruz adı ilə açıq bir vurğu olmasa da, “Yengi Kün” (Yeni Gün) ifadəsi və yazın gəlişi ilə bağlı təsvirlər Novruzun Türk dünyasında qədim dönəmlərdən etibarən mövcud olduğunu göstərir. Bu da Novruzun türk xalqlarının mədəniyyətində dərin köklərə malik olduğunu bir daha göstərir.
Yusif Balasaqunlunun XI yüzildə yazdığı
“Qutadqu Bilik”
Yusif Balasaqunlu dövlət yönətimi, əxlaq, hikmət və dönəminin sosial münasibətləri haqqında yazsa da, əsərdə fəsillər və doğanın dövri dəyişiklikləri də təsvir olunur. Örnəyi,
-Günəşin və yazın gəlişi ilə yenilənmə motivi var;
-Ədalətli hökmdarın doğa qanunlarına uyğun hərəkət etməsinin vacibliyi vurğulanır, bu da Novruz fəlsəfəsinə çox yaxındır;
-Əsərdə yazın insanlara yeni ümid gətirməsinin təsviri də Novruzun simvolik anlamına uyğundur.
Yenigen bayramı ilə bağlı Çin qaynaqlarında, Orhun-Yenisey abidələrində (və hələ üzə çıxarılmamış - onu Gün üzünə çıxaracaq ərdəmli türk balalarını gözləyən “külçə mədəniyyət” abidələrimizdə!) daha başqa bilgilər olduğuna inanıram. İnanıram: araşdırmalara cəlb olunmuş bir çox mətnlər, abidələr üzərində yeni baxışla tədqiqatlar aparılması ictimai fikrə yeniliklər qazandıracaq. Elmi-texniki qalxınmanın həm öz cılxa dəyərlərimizi həm alış-verişdə olduqlarımızı həm də başqa dəyərlərlə səhih sınırları üzə çıxarmaqda qatqıda bulunacağına inanıram.
İnanıram, inanıram, inanıram!
Tanrı necə haqdır!
