Qədim-Antik dövr Türk bilgələri və ya filosofları

AMEA Fəlsəfə və Sosoiologiya İnstitutu
“Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir fəlsəfəsi” şöbəsinin müdiri,
dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərli

I Yazı

Bu gün Turançılıq, Türkçülük şüurunun inkişafında yeni nəsil aydınların, elm adamlarının üzərinə daha ağır bir yük düş­məkdədir. Azərbaycanda, Türkiyədə, Türküstanda bir sözlə, Türk Dünyasında milli şüurumuza yeridilən saxta tarixdən, ədəbiy­yatdan, fəlsəfədən, xaotik düşüncələrdən deyil də, Türk-Turan irqinin min illər boyunca qoruyub içində saxladığı və yaşatdığı tarixdən, kültür­dən, mədəniyyətdən, fəlsəfədən hərəkət etməliyik. Çünki Türk-Turan fəlsəfəsinə, Türk-Turan tarixinə, Türk-Turan düşüncə sistem­inə, Türk-Turan ədəbiyyatına sahib çıxmadan, onun tarixi-fəlsəfi dərkinə varmadan əsla, türkçülüyün-turançılığın bütün Türklər üçün hansı önəm kəsb etməsini də dərk edə bilmərik. Dolayısıyla, ayrıca ələ alınan bir Türk dövlətinin fəlsə­fəsi, tarixi, ədəbiyyatı, kültürünün yanı sıra, ortaq Türk-Turan fəlsəfəsi, Türk-Turan mədəniyyəti, Türk-Turan ədəbiyyatı və Türk-Turan tarixindən də bəhs edilməlidir.

Türk-Turan sivilizasiyasını ifadə etmək üçün də bunlara diqqət etməliyik:

1) Turan sivilizasiyası açısından Türk-Turan tarixi yenidən dəyərləndirilməli, Türk-Turan irqinin ortaq tarixi yazılmalı, zorunlu olaraq orta və ali təhsildə yer almalıdır.Türk-Turan tarixi qələmə alınarkən də Avropa, ABŞ, Rusiya, “İran İslam”, İsrail və digər xalqlara aid araşdırmaçıların əsərlərinin təsirindən uzaq durulması bir şərt oürk Ulusununun tarihi yazдьфджlmalı, əsasən Türk-Turan qaynaqlarına istinad edilməli­dir. Özəlliklə, son iki yüz ildə Turan tarixinin yadelli araşdırma­çılar tərəfindən saxtalaş­dırıl­ması nəzərə alınmalıdır.

2) Türk-Turan sivilizasiyasının özünəməxsusluğu önə çəkil­məklə yanaşı, Qərb sivilizasiyasına əsas alternativ olması da diqqətdə saxlanılmalıdır. Bizcə, bu gün dünyada Türk-Turan sivilizasi­yası mədəni-fəlsəfi yükü baxımından özəl yerə malikdir. Turan siviliza­siyasını dünya düşüncə sisteminin nüvəsi kimi görmək lazımdır! Bu, elə bir nüvədir ki, onun varlığının duyurulması belə, dünyanın düzənini dəyişdirəcəkdir. Bu anlamda Türk-Turan siviliza­siyasının tarixi, mədəniyyət və elmi-fəlsəfi cəhətdən əsaslandırılması Qərb sivilizasiyasına qarşı ciddi bir alternativliklə yanaşı, Avropa mədə­niyyətinin çürüklüyünü də aşkar edəcəkdir.

3) Burada başlıca meyarlardan biri də, Türk-Turan fəlsəfə­sinin, Türk-Turan düşüncə sisteminin ortaya çıxarılmasıdır.Belə ki, tarixdə Hind, Yunan, Roma, Çin, Alman, İngilis, Fransız, Ərəb və başqa xalqların fəlsəfələri ilə yanaşı, onlardan heç də az dəyərə malik olmayan Türk fəlsəfəsi də olmuşdur. Çox yazıqlar olsun ki, Türk kültürü və Türk sivilizasiyası kimi Türk fəlsəfəsini bu günədək sistemli hala gətirməyi bacara bilməmişik. Əslində bir ulusun tarixi, kültürü, fəlsəfəsi bir bütündür, biri o birini tamam­lar. Necə ki, yunanlar, çinlilər, hindlilər, fransızlar, almanlar və başqa­ları belə etmişlər.Hesab edirik ki, Türk-Turan fəlsəfəsinin ana xəttini Türklük, Tanrıçılıq və İnsanlıq dəyərlərinin vəhdəti, bütünlüyü təşkil edir. Yəni Türkün fəlsəfəsi Tanrıçılıq və İnsanlıq fəlsəfəsinin vəh­dətidir. Bu anlamda İnsanlıq fəlsəfəsini Qərbin, Tanrıçılıq fəlsəfəsini isə Şərqin inhisarından çıxartmağın zamanı­dır. Çünki Qərb “İnsanlıq fəlsəfəsi” üzərinə vurğu yaparaq irəli sürdüyü liberal­izm, demokrat­izm, praqmatizm, marksizm adlı təlimlərlə dünyanın İnsanlıq ruhunu maddiyyatçılığa və mənfəətçiliyə sürükləmişdir.

4) Əsas məslələrdən biri də Türk-Turan sivilizasiyası açısın­dan Türk düşüncəsi olan Tanrıçılıqla İslamlığın oxşar və fərqli cəhət­lərinin dəyərləndirlməsinə də ciddi ehtiyac vardır.Çünki bu gün də Türklük və İslamlığın biri-birinə zidd olması, İslam dininin Türk­lüyün inkişafında əngəl olması kimi fikirlər mövcuddur. Bir məqama diqqət yetirək ki, doğrudan da son əsrlərdə Türk mədəniy­yəti daha çox İslam mədəniyyətinin tərkib hissəsi kimi verilmişdir. Biz, bunu heç də doğru görmürük. Orta çağda İslam mədəniyyəti anlayışının içində Türk mədəniyyəti özünü yetərincə ortaya qoya bilməmişdir. Çünki Orta Çağda İslam dininə daxil olan Türk xalqları müsəlman­lıqları ilə milli mənşəyini bərabər tutmuş, bu anlamda bir çox əməl­lərini İslam mədəniy­yətinin adına yazmışlar. XX əsrin başlarında islam­lığın türklüklə eyniləşdirilməsi məsələsinə toxunan Azərbaycan Türk aydını Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazır­dı: “Türk­cə qəzetə çıxartdıq - adına müsəlman qəzetəsi dedik. Türkcə teatrlar, operalar düzəltdik - ünvanlarını müsəlman teatrosu və müsəl­man operası dedik. Məktəb açdıq - rus-müsəlman məktəbi adını verdik. Cəmiy­yət­lərimizin sifətləri yenə “müsəlman” kəlməsin­dən ibarət oldu. Halbuki elədiklərimizin hamısı türkcə olub və Türk asari-mədə­niyyəsini diriltmək üçün idi. Müsəlman­lığın ibtidai təsirin­dən gələrək biz özümüzü müsəlman adlandırdığımız­dan əsil milliyyəti­mizin ünvanını təşkil edən türklüyə əhəmiyyət verməmiş, həmən “müsəl­man” adına qənaət eləmişdik. Hələ, də etməkdəyiz” (136, s.469).

Türk sivilizasiyasını araşdıran Rahid Uluselin fikrincə, Türk sivilizasiyasına İslam sivilizasiyası daxilində baxılması doğru deyil, çünki Türk xalqlarının islamaqədərki dövründə ən azı minillik sivil­izasiya damğası vardır. Rahid Ulusel yazır: “Yalnız dini oriyenta­siyasına görə dünya Türk milli dövlətlərinin və xalqlarının yaratdığı Türk sivilizasiyasının İslam sivilizasiyası tərkibinə daxil edilməsini elmi cəhətdən əsaslandırılmamış sayırıq. Çünki Türk sivilizasiyası və onu təşkil edən milli mədəniyyətlər islam dünyası ilə nə qədər yaxın tarixi təmas, müştərək inkişaf ənənəsinə malik olsa da, həm identiklik, həm də universallıq keyfiyyətlərinə, dünyəvi-ümumtürk oriyentasiyasına görə “İslam sivilizasiyası” çərçivəsinə sığmır” (176b, 15).

Deməli, əslində bir millətin hər hansı dinə üz tutması, onun olmuş ya da olan mədəniyyətinin aradan qaldırılması demək deyil, sadəcə ona yeni bir məna qatması anlamında dərk edilmə­lidir. Bu baxımdan Türk-Turan xalqlarının xeyli bir qisminin İslam dinini qəbul etməsini uğurlu hesab edən aydınlarımızla yalnız ona görə razılaşırıq ki, Türk-Turan irqi öz daxilindəki dini baxımdan ide­o­loji düşmənçilikdən xeyli dərəcədə uzaqlaşmışdır (83, s.226). Ancaq bununla yanaşı, türklər sonralar İslamla bağlı olan məzhəb qovğa­larından da qurtula bilməmişdir. Hər halda son dönəmlərdə Osmanlı xəlifəlik məsələsinə görə, əsasən yarıərəb­ləşmiş, Bizans mədəniy­yəti­nin təsiri altında qismən yarıavropa­laşmış, Səfəvilər və Qacarlar isə İslam dini adı altında əslində fars şiəliyinin, zərdüştizm məsələ­sində isə Hind-Avropa-İran mədə­niyyətinin təsirinə məruz qalmışdır.

Ümumiyyətlə, Türk xalqlarının İslam dinini qəbul etdikdən bir neçə əsr sonra milli kültürdən daha çox islamlıq üzərində kök­lənməsi, bunun XIX əsrin əvvəllərinə qədər davam etməsi, həmin dönəmdən sonra isə İslam mədəniyyəti təsiri altında qalmaqla yanaşı Qərb mədəniyyətinə meyil göstərməsi ciddi məsələ­lərdəndir. Maraq­lıdır ki, həmin dövrdən etibarən də Türk aydınları arasında Qərb mə­dəniy­yətinə alternativ düşüncə sistemi kimi də daha çox İslam mə­dəniyyəti irəli sürülür. Bizcə, Türk-Turan xalqlarının Qərb mədə­niy­yəti ilə İslam mədəniyyəti arasın­da seçim qarşısında qalması çıxış yolu deyildir. Çox maraqlıdır, Qərb mədəniyyəti Türk-Turan xalq­ları üçün demokratiklik, sivil­lik, tolerantlıq, liberallıq anlamında cəlbedi­ci göründüyü halda, İslam mədəniyyəti isə ümmətçilik, əxlaq­lıq, mü­hafizəkar­lıq, mənəviyyatlılıq baxımından ortaya qoyuur. Belə olduğu təqdirdə Türk-Turan xalqlarının bir çox aydınları çıxış yolunu İslam mədəniy­yəti ilə Qərb mədəniy­yətinin uzlaşmasında axtarmış olurlar.

Təxminən bir əsr yarımdır ki, əsasən Turan-Türk xalqları mütəfəkkirlərini və böyüklərini (Namiq Kamal, C.Əfqani, Əli Suavi, Ş.Mərcani, S.Qaliyev, T.Rıskılov, Həsən bəy Zərdabi, H.Səbri Ayvazov, Əli bəy Hüseynzadə, Ziya Gökalp, Ə.Ağaoğlu, Y.Akçura, Z.V.Toğan, Mustafa Kamal Atatürk, M.Ə.Rəsulzadə, Ş.M.Xiyabani və b.) əsas düşündürən problem də Qərb mədəniyyətiylə İslam mədəniyyətini necə uzlaşdırmaq, ortaq yolu tapmaq olmuşdur (Türklük, İslamlıq və Müasirlik-Qərbçilik). Bu gün də aşağı-yuxarı eyni xətt davam etidirilir. Şübhəsiz, “mədə­niy­yət” dəyişməsi anlamında məsələnin öncədən bu cür qoyuluşu doğru olmamışdır. Ancaq Türk əxlaqını, Türk fəlsəfəsini, Türk ədəbiyyatını müsəlman kimliyi, İslam mədəniy­yəti çərçivəsində görən Türk xalqlarının başqa bir seçim etmələri doğrudan da çox zor idi. Ona görə də Osmanlıda, Qacarlarda böhran dönəmi başlayınca, Türk aydınlarının bir qismi (A.A.Bakı­xanov, N.Kamal, M.Akif Ersoy, Qarabəy Qarabəyli, Ə.Axundoğlu və b.) bu problemin kökünü İslama əlavə olunmuş xurafatda, cəhalətdə, avamlıq­da, dini şarlatanlıqda axtararaq, bütün bunları İslam mədəniyyətindən təmizləməyi düşündüyü halda, Türk aydın­larından ikinci qismi (M.F.Axund­zadə, M.A.Şahtaxtlı, Cəlal Nuri və b.) isə nicat yolunu İslam dinindən, İslam mədəniyyətindən tamamilə imtina edərək Qərb-Xristian mədəniyyətini mənimsəməkdə və qərbləş­məkdə görmüşlər.

Məhz bundan irəli gələrək, ötən 150-200 il ərzində Turan-Türk mütəfəkkirləri arasında İslamçılıq və Qərbçiliklə müqayisədə Türk-Turan ruhlu nəzəriyyələri irəli sürənlər çox az olmuşdur. İlk dövrlərdə Türkçülüyü irəli sürən mütəfəkkirlər də məcburən, dövrün reallıqlarına uyğun olaraq onu ya İslamçılığın ya da Qərb­çiliyin köməkçi tərkib hissəsi kimi görmüşlər. Başqa sözlə, ötən bu dövrdə Türkçü nəzəriyyələr, düşüncələr əsasən İslamçılığı ya da Qərbçiliyi gücləndirmək, əsaslandırmaq üçün önəmli olmuşdur.

Beləliklə, Tatarıstanın, Türküstanın, Osmanlının, Qacarların, Baburların süqutundan sonra Avropa (Qərb) mədəniyyəti arealına daxil olan Türk-Turan xalqları bununla yanaşı xeyli dərəcədə İslam mədəniyyəti, qismən də Hind və Çin mədəniy­yətlərinin kölgə­sində qalmağa davam etmişlər. Sadəcə, İslam mədəniyyətinə girişin ilk əsrlərində olduğu kimi, Qərb mədəniyyətinə girişin ilk dönəmlərində (hələlik, bu proses müəyyən mənada davam etməkdədir) də Turan-Türk xalqları arasında milli mədəniyyət, milli kimlik hissləri ön plandadır. Vaxtilə İslam dinini qəbul etmələrinə baxmayaraq bir neçə əsr milli mədəniyyətlərini, milli dəyərlərini qoruyub saxlayan Turan-Türk xalqların sonralar yalnızca dini inanca görə deyil, milli-mənəvi düşüncə anlamında da əsasən müsəlmanlaşaraq İslam mədəniy­yətinin təsir dairəsinə düşdüklərini görürük. Deməli, Turan-Türk xalqlarının Qərb mədə­niyyəti arealına daxil olmasının ilk əsrlərində milli kimlik, milli mədəniyyət varlıqlarını ifadə etmələri də müvəqqətidir. Ən əsası odur ki, İslam mədəniyyətinin ilk əsrlərində olduğu kimi, indi də Qərb mədəniyyəti bilə-bilə milli kimliyin və milli mədəniyyətin ifadəsi üçün şərait yaradır. Ancaq Qərb mədəniyyəti milli kimliyi və milli mədəniyyəti ortaya atarkən də, bunun Qərb dəyərlərinə məxsus olmasını istəyir, bununla da çox da uzaq olmayan gələcəkdə həmin milli kimlikləri, milli mədəniyyətləri öz içində əritməyin təməllərini formalaşdırır. Məhz bunun nəticəsidir ki, Osmanlılar və Qacarlar dönəmində İslam mədəniyyəti əsasında az da olsa, Türk mədəniy­yətinə üz tutanlar, sonralar Qərb mədəniy­yəti üzərindən milli mədə­niyyətin təbliğinə başladılar