Türküstan.az

QEYD: Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap olunur

IV Yazı

AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı

elmi işçisi, dosent, fəl. üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərli

Bü­tün bun­la­rı təs­diq et­mək­lə ya­na­şı, biz isə he­sab edi­rik ki, ümu­mi­lik­də XX əsr­də Azər­bay­­can ədə­biy­ya­tı­na, ta­rix­­i­­nə, mə­də­niy­­yə­ti­nə də M.Ə.Rə­sul­za­də qə­dər diq­qət ye­ti­rən, bun­la­rı qə­lə­mə alan, qiy­mət­lən­­di­rən ikin­ci bir azər­bay­can­lı mü­tə­fək­kir yox­dur. Bu ba­xım­dan Mə­həm­məd Əmin mə­də­niy­yə­ti­mi­zin, adət-ənə­nə­­lər­­i­mi­zin, mil­li döv­lət­çi­li­yi­mi­zin unu­dul­ma­ma­sı və ya­şa­dıl­ma­sı üçün əlin­dən gə­lə­ni et­miş, ye­ni nəs­lin yad­da­şın­da əbə­di bir iz bu­rax­mış­dır. [1] Hüseyn Bay­ka­ra­ya gö­rə də Məhəmməd Əmin Rə­sul­za­də­nin li­de­ri ol­du­ğu, “Mü­sa­vat” və Bi­tə­rəf de­mok­ra­tik qrup ön­cə mil­li əra­zi və mil­li mux­ta­riy­yət tə­rəf­da­rı ol­sa­lar da, 1-ci və 2-ci rus in­qi­lab­la­rı­nın ge­di­şi, Qaf­qaz ha­di­sə­lə­ri on­la­rı öz­lə­ri­nin ön­cə­dən “uzaq məq­səd” ola­raq plan­laş­dır­dıq­la­rı Azər­bay­can is­tiq­la­lı yo­lu­na sü­rük­lə­miş­di: “Azər­bay­can is­tiq­lal mü­ba­ri­zə­si ta­ri­xin­də “Azər­bay­can is­tiq­la­lı­na” nə rast gə­lin­miş, nə də baş ve­rən si­ya­si ha­di­sə ol­muş­dur. Azər­bay­can xal­qı­nın ru­hun­dan do­ğan bu is­tiq­lal ha­di­sə­si ta­ri­xin axa­rı için­də öz ye­ri­ni tap­mış­dır”. [2]

Fik­ri­miz­cə, Bay­ka­ra yu­xar­da­kı söz­lə­ri ifa­də edər­kən əsas vur­ğu­nu “Azər­bay­can” an­la­yı­şı­na sal­mış, bu mə­na­da ta­ri­xən “Azər­bay­can is­tiq­la­lı­na” rast gə­lin­məd­yi­ni id­dia et­miş­dir. Mə­lum ol­du­ğu ki­mi, 1918-ci ilə qə­dər “Azər­bay­can” an­la­yı­şı coğ­ra­fi əra­zi mə­na­sın­da iş­lə­dil­miş, bu əra­zi­də tə­şək­kül tap­mış Türk döv­lət­lə­ri isə müx­tə­lif ad­lar­la (Ku­ti, Su­bar, Tu­ruk­kum, Man­na, İs­kit, At­ro­pa­te­na, Al­ba­ni­ya-Aran, Şir­van­­şah­­lar, İl­də­niz­lər, Qa­ra­qo­yun­lu­lar, Ağ­­qo­yun­­lu­lar, Sə­fə­vi­lər və b.) ta­ri­xə düş­müş­dür. Ta­rix­də “Azər­bay­can” ad­lı ilk Türk döv­lə­ti isə 1918-ci il­də ya­ran­mış­dır ki, Bay­ka­ra da məhz bu fak­tor­dan çı­xış et­miş­dir.

Bay­ka­ra Azər­bay­can Mil­li İs­tiq­la­lı­nın məğ­lu­biy­yə­tin­dən də ge­niş şə­kil­də bəhs et­miş­dir. Onun fik­rin­cə, Azər­bay­can Cüm­hu­riy­yə­ti­nin sü­qu­tun­da əsas ro­lu xa­ri­ci amil­lər oy­na­mış­dır. Bu ba­xım­dan Bay­ka­ra So­vet Ru­si­ya­sı­nın Mus­ta­fa Ka­mal Ata­tür­kün baş­çı­lıq et­di­yi Mil­li Mü­ca­di­lə hə­rə­ka­tı­na hər­bi yar­dım adı al­tın­da Azər­bay­ca­nı iş­ğal et­mə­si mə­sə­lə­si­ni özəl­lik­lə, vur­ğu­la­mış­dır. O za­man Os­man­lı­nın ye­rin­də qu­rul­ma­ğa başl­ka­yan ye­ni Tür­ki­yə­nin rəh­bər­lə­ri baş­da Mus­ta­fa Ka­mal ol­maq­la, he­sab edir­di­lər ki, az qa­la bü­tün Qərb öl­kə­lə­ri­nin Os­man­lı­ya mü­ha­ri­bə aç­dıq­la­rı bir vaxt­da türk­lə­rin bol­şe­vik­lər­lə, yə­ni So­vet Ru­si­ya­sı ilə əmək­daş­lıq et­mə­si məc­bu­ri­dir. [3] Xü­su­si­lə, Tür­ki­yə və Azər­bay­can­da­kı bə­zi kom­mu­nist dü­şün­cə­li qüv­və­lə­rin (Xə­lil pa­şa, Ka­zım Qa­ra­bə­kir pa­şa, N.Nə­ri­ma­nov, Ə.Qa­ra­yev və b.) So­vet Ru­si­ya­sı­na həd­dən ar­tıq eti­mad gös­tər­mə­si, xü­su­si­lə Azər­bay­can Mil­li hö­ku­mə­ti­nin So­vet hö­ku­mə­ti ilə əvəz olun­ma­sı­nın zə­ru­ri­li­yi ilə bağ­lı mü­la­hi­zə­lər Azər­bay­ca­nın fa­ciə­si, yə­ni Mil­li hö­ku­mə­tin dev­ril­mə­si ilə nə­ti­cə­lən­miş­dir. Hər hal­da, bu­nu yal­nız Azər­bay­can təd­qi­qat­çı­la­rı de­yil, bir sı­ra Tür­ki­yə alim­lə­ri – Ta­rık Za­fer Tu­na­ya, Do­ğan Av­çı­oğ­lu, Sə­la­həd­din Tan­sel, Ac­lan Sa­yıl­qan və baş­qa­la­rı da eti­raf edib­lər. [4]

Bu ba­xım­dan Azər­bay­can Cüm­hu­riy­yə­ti­nin sü­qu­tun­da mil­li ideo­loq­la­rın ba­şar­sız­lı­ğı­nı önə çək­mək bir o qə­dər də inan­dı­rı­cı de­yil­dir. Bə­zi təd­qi­qat­çı­la­rın yaz­dı­ğı­nın ək­si­nə ola­raq Cüm­hu­riy­yə­tin li­de­ri Rə­sul­za­də hə­min dövr­də So­vet Ru­si­ya­sı­nın Tür­ki­yə­yə yar­dım bə­ha­nə­sin­dən is­ti­fa­də edə­rək Azər­bay­ca­nı iş­ğal edə­cə­yi­ni an­la­dı­ğı üçün, par­la­men­tin son top­lan­tı­sın­da ha­ki­miy­yə­tin yer­li kom­mu­nist­lə­rə təs­lim edil­mə­si­nin əley­hi­nə çıx­mış­dır. O, bə­yan edir­di ki, So­vet-Rus or­du­su­nun Tür­ki­yə­yə yar­dım et­mə­si na­mi­nə Azər­bay­ca­nın qa­pı­la­rı bol­şe­vik­lə­rin üzü­nə açıq ol­sa da, bu onun müs­tə­qil­li­yi ba­ha­sı­na ba­şa gəl­mə­mə­li­dir: “Bi­zə de­yir­lər ki, hü­du­du­nu­zu ke­çən or­du­nun ba­şın­da Ni­ca­ti adın­da bir türk ko­man­da­nı dur­muş­dur. Ru­si­ya­dan gə­lən bu mö­tə­ca­viz or­du tə­min edir­lər ki, hə­yat və mə­mat mü­ca­di­lə­sin­də qa­lan Tür­ki­yə­ni xi­las üçün ge­dir. Əfən­di­lər, Tür­ki­yə Azər­bay­ca­nın xi­las­ka­rı­dır. Ama­li mil­liy­yə­ti­mi­zin təb­cil ey­lə­di­yi mü­qəd­dəs bir məm­lə­kət­dir. Onun xi­la­sı­na ge­dən qüv­və­ti biz məm­nu­niy­yət­lə is­tiq­bal və teş­yi edə­rik. Fə­qət bir şərt­lə ki, bu qüv­vət bi­zim hür­riy­yə­ti­mi­zi, is­tiq­la­lı­mı­zı çey­nə­mə­sin. Hal­bu­ki, əfən­di­lər, bi­zə sor­ma­dan hü­du­du­mu­zu ke­çən hər han­sı bir qüv­vət dos­tu­muz de­yil, düş­mə­ni­miz­dir... Biz bu­ra­ya mil­lə­tin ira­də və ar­zu­suy­la gəl­dik, bi­zi bu­ra­dan yal­nız qüv­vət və sün­gü çı­xar­ma­lı­dır”.[5]

An­caq Rə­sul­za­də­nin də yaz­dı­ğı ki­mi, hə­min dövr­də “türk­lə­rin Azər­­bay­­can üzə­rin­də mə­nə­vi nü­fu­zun­dan is­ti­fa­də ilə bol­şe­vik­lər Ya­xın Şərq­də öz­lə­ri­ni o qə­dər sev­di­rə bil­di­lər ki, on­lar mü­səl­man­la­rın kö­nü­lü­nü fəth edə­rək, Azər­bay­ca­nın is­ti­la de­yil, ək­si­nə, İs­tan­bu­lu be­lə qur­ta­ra­caq­la­rı­na inan­dır­dı­lar... Hət­ta iş o mər­hə­lə­yə gəl­miş­di ki, kü­çə baq­qal­la­rı be­lə bol­şe­vi­kin, ar­tıq gör­dük­lə­ri “spe­kul­ya­si­on” düş­mə­ni ol­ma­dı­ğı­na inan­mış­­dı­lar, dar­gö­rüş­lü it­ti­had­çı­lar da Qa­ra­ye­vin qı­zıl ya­lan­la­rı­na qa­pıl­mış­dı­lar. Dü­şü­nür­dü­lər ki, Ru­si­ya gə­lə­cək, Er­mə­ni­s­ta­nı or­ta­dan qal­dı­ra­caq və or­du­la­rı­nı Mus­ta­fa Ka­mal Pa­şa­nın yar­dı­mı­na gön­də­rə­cək­dir. Ya­la­nın öm­rü az olur. Xalq hik­mə­tin­cə açıq olan bu hə­qi­qət bir da­ha is­bat olun­du”. [6]

Bay­ka­ra­nın da Azər­bay­ca­nın sü­qu­tu ilə bağ­lı gəl­di­yi qə­na­ət, məhz bu­nun da­xil prob­lem­lər­dən çox, xa­ri­ci amil­lər­dən qay­naq­lan­ma­­sıy­la bağ­lı ol­muş­dur. Özəl­lik­lə, Azər­bay­can­la Tür­ki­yə ara­sın­da ni­faq ya­ra­dı­la­raq, Azər­bay­ca­nın mey­dan­da tək bu­ra­xıl­ma­sı Türk düş­mən­lə­ri­nin əsas və­zi­fə­si idi. Bay­ka­ra ya­zır­dı: “Bu uzun hə­rə­kat və Azər­bay­can hö­ku­mə­ti­nə qar­şı yü­rü­dü­lən xa­in­cə­si­nə int­ri­qa­nı açıq­la­maq yö­nün­dən çox ma­raq­lı­dır.  Bu­ra­da de­yi­lir ki, Azər­bay­ca­na axı­rın­cı də­fə ge­dən türk za­bit­lə­ri hö­ku­mə­tin ye­ni ya­ran­mış or­du­su­na qə­bul edil­mir və va­qe olan mü­ra­ci­ət­lər bir-bir baş­dan edi­lir­di. Bu və­ziy­yət­də in­gi­lis­lə­rin tə­si­ri ol­du­ğu ki­mi, Aəzrbay­can hö­ku­mə­ti türk za­bit­lə­ri­nin or­du­nun nü­fu­zu­nu əl­lə­ri­nə al­ma­la­rın­dan  qor­xur­du”. [7] Bun­dan sui-is­ti­fa­də edən türk düş­mən­­lə­ri, o cüm­lə­dən bo­şe­vik­lər Azər­bay­ca­nı ələ ke­çir­mək üçün bu oyun­­dan mə­ha­rət­lə is­ti­fa­də et­di­lər. Bay­ka­ra ya­zır­dı ki, Azər­bay­can hö­ku­­mə­ti­nə qar­şı bir­ləş­miş qüv­və­lə­rin oyu­nu nə­ti­cə­sin­də 1920-ci ilin 23 ap­re­lin­də ya­ra­dıl­mış Tür­ki­yə Bö­yük Mil­lər Məc­li­si­nin rəh­bər­li­yi Azər­bay­can Cüm­hu­riy­yə­ti­nə  inan­ma­maq həd­di­nə gəl­miş­di: “Ana­do­lu mil­li azad­lıq hə­rə­ka­tı­na heç bir vaxt la­qeyd qal­ma­yan və et­mək is­tə­di­yi yar­dım Mosk­va agent­lə­ri­nin us­ta­lı­ğı sa­yə­sin­də türk pa­şa və za­bit­­lə­ri­nin əl­lə­ri­lə sa­bo­taj edi­lən, ön­lə­nən mə­sum, gü­nah­sız Azər­bay­­can xal­qı haq­qın­da qar­daş bir mil­lət tə­rə­fin­dən qə­ti qə­rar ve­ril­miş­dir”. [8]

Bu ba­xım­dan eti­raf et­mək la­zım­dır ki, Rə­sul­za­də de­yil, Tür­ki­yə­nin və Azər­bay­ca­nın bə­zi ideo­loq­la­rı (Mus­ta­fa Ka­mal, Xə­lil pa­şa, N.Nə­ri­ma­nov və b.) ilk dövr­lər­də, doğ­ru­dan da So­vet Ru­si­ya­sı­na eti­mad gös­tər­miş, onun so­vet­ləş­mə ide­ya­sı­nın Azər­bay­can­da re­al­laş­­ma­sın­da ya ma­raq­lı ol­muş, ya da bu pro­ses­də bir­ba­şa şə­kil­də iş­ti­rak et­miş­lər. An­caq son­ra­lar on­lar So­vet Ru­si­ya­sı­nın “so­vet­ləş­mə” ide­ya­sı adı al­tın­da iş­ğal­çı­lıq si­ya­sə­ti­ni an­la­mış­dı­lar­sa da, ar­tıq çox gec ol­muş­­dur. Bu­nu, Tür­ki­yə Cüm­hu­riy­yə­ti­nin qu­ru­cu­su Ata­türk də, So­vet Azər­bay­ca­nı­nın rəh­bə­ri N.Nə­ri­­man­­ov da eti­raf et­miş­lər.[9]

XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Azər­bay­can­da möv­cud ol­muş ədə­bi-fəl­sə­fi mək­təb­lər­dən  ro­man­tizm­də və rea­lizm­də mil­li-di­ni mə­sə­lə­lə­lə­rə mü­na­si­bət özü­nə­məx­sus yer tut­muş­dur. Bəl­li ol­du­ğu ki­mi, ro­man­tizm bə­dii ədə­biy­yat­da-ro­man­da fəl­sə­fi fi­ki­rin ifa­də­si ki­mi mey­da­na çıx­mış bir an­la­yış­dır. Bu ba­xım­dan ro­man­tizm­də fəl­sə­fi fi­kir el­mi əsas­lar­dan da­ha çox hər han­sı bir zi­ya­lı­nın tə­xəy­yü­lü şək­lin­də öz ək­si­ni ta­pır. An­caq bi­zə elə gə­lir ki, Azər­bay­can ro­man­tiz­min nü­ma­yən­də­lə­ri­nin ide­ya­la­rı ta­ma­mi­lə uto­pik ol­ma­mış­dır. Xü­su­si­lə, on­la­rın türk­lük və is­lam­lıq, on­la­rın gə­lə­cə­yi ilə bağ­lı fi­kir­lə­ri əsa­sən konk­ret idi. Ey­ni söz­lə­ri bir qə­dər fərq­li ma­hiy­yət da­şı­ma­sı­na bax­ma­ya­raq, rea­liz­min nü­ma­yən­də­lə­ri haq­qın­da da de­mək olar.

Bu mə­sə­lə­lə­rə əsər­lə­rin­də ge­niş yer ayı­ran Bay­ka­ra­ya gö­rə mil­li ro­man­tiz­min və rea­liz­min nü­ma­yən­də­lə­ri Azər­bay­can türk­lə­ri­nin tək­cə el­mə yi­yə­lən­mə­si və onu mə­nim­sə­mə­si ilə ki­fa­yət­lən­mə­miş­lər, ey­ni za­man­da Azər­bay­can xal­qı­nın hü­quq­la­rı və is­tiq­la­liy­yə­ti uğ­run­da mü­ba­ri­zə apar­mış­lar. Baş­qa söz­lə, on­lar Azər­bay­can türk­lə­ri­nin mil­li azad­lıq, mə­də­niy­yət mü­ca­di­lə­sin­də xal­qın ar­zu­la­rı­nı, ide­ya­la­rı­nı və bu ide­ya­la­rı ger­çək­ləş­dir­mə­yə ça­lı­şan mil­lət qəh­rə­man­la­rı­nı tə­rən­nüm et­miş­lər. Ümu­miy­yət­lə, Azər­bay­can ro­man­tiz­min­də və rea­liz­min­də in­qi­lab və azad­lıq, mil­li ta­rix və mil­li ta­le, və­tən və mil­li də­yər­lə­rə mü­na­si­bət  mü­hüm yer tu­tur. H.Bay­ka­ra­nın rea­list­lər və ro­man­tik­lər ara­sın­da apar­dı­ğı mü­qa­yi­sə də ma­raq­lı­dır: “Ro­man­tik­lər cə­miy­yə­tin ya­ra­la­rı­nı sa­ğalt­ma­ğa ça­lı­şır­dı­lar. Rea­list­lər isə cə­miy­yə­tin ya­ra­sı­na doğ­ru­dan-doğ­ru­ya neş­tə­ri ba­tı­rır və axan iri­ni tə­miz­lə­yə­rək cə­miy­yə­tin ya­ra­la­rı­nı sa­ğalt­ma­ğa ça­lı­şırd­lar”. [10]