Türküstan.az

QEYD: Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap olunur

II Yazı

AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı

elmi işçisi, dosent, fəl. üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərli

Hüseyn Bay­ka­ra Azər­bay­can mil­li mə­də­niy­yə­ti və fəl­sə­fə­si­nin in­ki­şa­fın­da mil­li ay­dın­la­rı­mı­zın ro­lu­nu gös­tər­mək üçün, on­la­rın ana dil­lə­rin­də əsər­lə­ri­nin sa­yı­nın ço­xal­ma­sı­nı gös­tə­rir­di. O ya­zır­dı ki, XIX əs­rə­dək nis­bə­tən da­ha çox fars və ərəb dil­lə­rin­də yaz­ma­ğa üs­tün­lük ve­rən Azər­bay­can Türk mü­tə­fək­kir­lə­ri, bu dövr­dən eti­ba­rən əsa­sən türk di­lin­də əsər­lər ya­zır­dı­lar. Özəl­lik­lə, Av­ro­pa­da baş qal­dı­ran mil­liy­yət­­çi­lik hiss­lə­ri türk zi­ya­lı­la­rı ara­sın­da da baş qal­dır­mış­dı. Şüb­hə­siz, Azər­bay­can türk­lə­ri ara­sın­da av­ro­pa­sa­ya­ğı mil­liy­yət­çi­lik hiss­lə­ri­nin ya­ran­ma­sın­da pol­yak­lar, gür­cü­lər, rus­lar, er­mə­ni­lər və baş­qa əc­nə­bi mil­lət­lə­rin mü­hüm tə­si­ri ol­muş­du. Bu an­lam­da Azə­bay­can türk­lə­ri­nin zi­ya­lı tə­bə­qə­si ara­sın­da ya­ra­nan mil­li­iy­yət­çi­lik hiss­lə­ri düz­gün də­yər­lən­dirl­mə­li­dir. Hər hal­da, bü­töv­lük­də dün­ya­da, o cüm­lə­dən Av­ro­pa­da baş ve­rən ideo­lo­ji-si­ya­si, el­mi-fəl­sə­fi ye­ni­lik­lər Azər­bay­can Türk mə­də­niy­yə­ti­nə və fəl­sə­fə­si­nə  də öz tə­si­ri­ni gös­tə­ri­ri­di.

Qu­zey Azər­bay­can ay­dın­la­rı ara­sın­da bu ye­ni­lik­lə­rə ilk re­ak­si­ya ve­rən­­lər Ba­kı­xa­nov, Axund­za­də, Zər­da­bi ki­mi mü­tə­fək­­kir­­lə­ri­miz ol­muş­dur ki, Bay­ka­ra on­la­rı ir­si­ni Azər­bay­can xal­qı üçün bir fi­kir rəh­bə­ri, ide­ya xə­zi­nə­si say­mış­dır. Mü­ha­cir ay­dı­nı­mı­zın fik­rin­cə,  si­ya­si an­lam­da “mil­lət” sö­zü­nü ilk də­fə M.F.Axund­za­də iş­lət­miş­dir. Da­ha son­ra H.Zər­da­bi “Əkin­çi” qə­ze­tin­də “mil­lət” an­la­yı­şı­na da­ir öz fi­kir­lə­ri­ni irə­li sür­müş­dür.  An­caq Azər­bay­can­da mil­lət­çi­lik ru­hu­nun da­ha qa­ba­rıq şə­kil­də  or­ta­ya çıx­ma­sı Ün­sü­za­də qar­daş­la­rı­nın nəşr et­dir­di­yi “Kəş­kül” və “Zi­ya” qə­zet­lə­ri ilə bağ­lı ol­muş­dur. Be­lə ki, hə­min qə­zet­lər­də 1880-ci il­lər­də nəşr  olu­nan mə­qa­lə­lər­də “türk mil­lə­ti”, “Azər­bay­can türk­lə­ri” söz­lə­rin­dən is­ti­fa­də olun­muş­dur. [1]

Bü­tün bun­la­rı Azər­bay­can türk­lə­ri­nin ye­ni­dən mil­li oya­nı­şı ba­xım­dan mü­hüm amil­lər he­sab edən Bay­ka­ra­ya gö­rə, XIX əs­rin so­nu, XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də ya­şa­mış H.Zər­da­bi, M.Ə.Sa­bir, N.Nə­ri­ma­nov, C.Məm­məd­qu­lu­­za­də, H.Mah­mud­bəy­li, S.M.Qə­ni­za­də­­nin və baş­qa­la­rı­nın yo­rul­ma­dan ça­lış­ma­la­rı sa­yə­sin­də Azər­bay­can­da 1880-ci il­dən son­ra “rus-ta­tar mək­tə­bi” ad­la­nan bir çox mək­təb­lə­rin açıl­ma­sı ye­ni bir mər­hə­lə­ni təş­kil et­miş­dir. Onun fik­rin­cə, bu mək­təb­­lə­rin Azər­bay­ca­nın el­mi hə­ya­tın­da oy­na­­dı­ğı ro­lu in­kar et­mək ol­maz: “XIX əs­rin axır­la­rın­da türk pe­da­qoq­la­rı xal­qın və var­lı­la­rın yar­dı­mı sa­yə­sin­də öz mil­li mək­təb­lə­ri­ni aç­ma­ğa baş­la­dı­lar. Hə­min mək­təb­­lər­də rus­laş­­dır­ma yox idi… 1890-cı il­də Azər­bay­can­da on iki gim­na­zi­ya və re­al­nı mək­təb var­dı. Bu mək­təb­lər­də oxu­yan 5700 tə­lə­bə­­dən 91 nə­fə­ri türk idi”.[2]

Ümu­mi­lik­də, XIX əsr­də, xü­su­si­lə hə­min əs­rin or­ta­­la­rın­dan eti­ba­rən mil­li ic­ti­mai-fəl­sə­fi fi­kir əsa­sən, mil­li-di­ni (mil­li özü­nü­dərk-mil­lət­ləş­mə və əsl is­la­mı təb­liğ et­mək) və müa­sir­­ləş­­mək (Qərb mə­də­niy­yə­ti­ni mə­nim­sə­mək) ide­ya­la­rı ilə bağ­lı ol­muş­dur. Xü­su­si­lə, 1830-1900-cu il­lər­də tə­mə­li qo­yu­­lan mil­li ideo­lo­gi­ya­nın, yə­ni mil­li-di­ni və ye­ni­ləş­mək ide­ya­la­rı­nın il­ham­­ve­ri­ci­lə­ri isə məz­hə­pə­rəst­lər, ru­ha­ni­lər, sa­ray şa­ir­lə­ri de­yil, mə­də­ni mil­lət­çi­lər, mə­də­ni in­qi­lab­çı­lar – A.A.Ba­kı­­xa­nov, M.Ka­zım bəy, M.F.Axund­za­də, C.Əf­qa­ni, H.B.Zər­da­bi, “Əkin­çi”nin mü­əl­lif­lə­ri və b. ol­muş­lar. Məhz, ilk də­fə on­lar mil­lə­tin oyan­ma­sı, bir­ləş­mə­si və azad­lı­ğı üçün sa­va­şa baş­la­mış, mil­liy­yət­dən mil­lə­tə keç­mə­si pro­se­sin­də mü­hüm rol oy­na­mış­­lar.

Ey­ni za­man­da bu zi­ya­lı­lar, “mü­səl­­man” di­ni mən­­su­biy­­yə­ti için­də itib-ba­tan Azər­bay­can türk­­lə­­ri­nin mil­li var­lı­ğı­nı qo­ru­­ma­sı üçün ye­ni hə­yat və ye­ni ic­­ti­mai mü­na­si­­bət­lər tər­zi­ni ya­rat­ma­ğa ça­lış­mış­lar. İlk növ­­bə­­də, köh­nə ic­ti­mai mü­na­si­bət­­lə­ri, sxo­las­tik dün­ya­­gö­rü­şü yıx­­maq üçün sa­va­şa atı­lan mə­də­ni in­qi­lab­çı­lar xal­qı­na müa­sir­­ləş­miş bir ədə­biy­yat, mət­bu­at, sə­nət, te­atr, dün­yə­vi mək­təb və maa­rif ver­mə­yə baş­la­mış­lar. Bay­ka­ra ya­zır: “Be­lə bir ağır za­man­da, azə­ri türk cə­miy­­yə­ti bir mil­lət ola­raq mey­da­na çıx­ma şüu­ru­na çat­mış­dır. Çün­ki mi­lad­­dan ön­cə min il­lə­rə va­ran dövr­dən bə­ri ata və ba­ba­la­rı­nın ya­şa­dıq­la­rı bir tor­paq par­ça­sı – “Və­tən” var­dı, bu tor­paq­da ya­şa­yan və za­ma­nın axa­rı ilə in­ki­şaf edən bir Azə­ri türk cə­miy­yə­ti var­dı. Üçün­cü ün­sür, bu cə­miy­yə­tin haq­qı­nı, ira­də­si­ni, var­lı­ğı­nı, ma­lı­nı, ca­nı­nı qo­ru­yan, kül­tür və mə­də­niy­yə­ti­ni ya­ra­dan zi­ya­lı li­der­lə­ri idi. On­la­rın rəh­bər­li­yi al­tın­da ta­ri­xin səh­nə­si­nə çıx­maq və üzər­lə­rin­qə dü­şən “mil­lət” ro­lu­nu oy­na­maq la­zım gə­lə­cək­di. Be­lə­lik­lə, söz­də de­yil, iş­də azad­lıq uğ­run­da mü­ba­ri­zə apar­maq la­zım idi. Et­nik bir­li­yə ma­lik Azər­bay­can xal­qı var­dı, ne­çə əsr­lər­dən bə­ri coğ­ra­fi sər­həd­lə­rə ma­lik Azər­bay­can öl­kə­si var­dı, yal­nız si­ya­si ha­ki­miy­yət, azad­lıq yox­du. La­kin nə­yin ba­ha­sı­na olur­sa-ol­sun, bü­tün bun­la­rı əl­də et­mək la­zım­dı...”. [3]

De­­mə­li, M.F.Axund­za­də, H.Zər­da­bi, C.Əf­qa­ni və baş­qa­la­rı XIX əs­rin ikin­ci ya­rı­sın­da mə­də­ni in­qi­la­bın, mə­də­ni türk­çü­lü­yün və is­lam­çı­lı­ğın əsa­sı­nı qoy­muş­dur ki, on­la­rın da­vam­çı­la­rı da XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də, hə­min ide­­ya­­la­­ra əsas­la­na­raq azad­lıq və mil­li is­tiq­lal uğ­run­da mü­ba­ri­zə apar­ma­lı idi­lər. Çün­ki müs­tə­qil­lik üçün gə­rə­kən bü­tün şərt­lər Azər­bay­can xal­qın­da var­dı. Bay­ka­ra ya­zır­dı: “Mil­lə­tin et­nik bir­li­yə və kö­kə əsas­lan­ma­sı la­zım­dır. Bu sü­rət­lə mil­lət fərd­lə­ri ara­sın­da ta­rix bir­li­yi, dil bir­li­yi, ide­ya bir­li­yi, mə­də­ni və mın­fə­ət bir­li­yi  ki­mi ün­sür­lər məv­cud ol­ma­lı­dır. Be­lə­lik­lə, mil­lə­ti təş­kil edən xal­qın və­tən­daş­la­rı ara­sın­da bir­bir­lə­ri­nə bağ­lı­lıq və keç­miş, yüz il­lər­dən əv­vəl ya­şa­mış ulu­la­rın­dan və ata­la­rın­dan ola­ra qa­lan if­ti­xa­re­di­ci və kə­dər­lən­di­ri­ci xa­ti­rə­lər ümu­mi an­la­yış ya­rat­maq­dır”. [4]

Be­lə­lik­lə, XIX əsr­də ya­ra­nan mə­də­ni is­lam­çı­lıq, mə­də­ni türk­çü­lük və mə­də­ni in­qi­lab­çı­lı­ğı, XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Azər­­­bay­can Türk zi­ya­lı­la­rı Ə.Hü­seyn­za­də, Ə.Ağa­oğ­lu, Ə.M.Top­­çu­ba­şov, M.Ə.Rə­sul­za­də, N.Yu­sif­bəy­li və b. ideo­lo­ji şə­ki­lə sal­ma­ğa ça­lı­şa­raq, əv­vəl­cə onu is­lam­çı­lıq və türk­çü­lük, da­ha son­ra isə Azər­bay­can Türk mil­liy­­yət­çi­li­yi, ya da azər­­bay­­can­çı­lıq (Azər­bay­can mil­li ide­ya­sı) ki­mi for­mu­lə et­mə­yə cəhd gös­tər­miş­­lər.

20-ci əs­rin əv­vəl­lə­rin­də ic­ti­mai-si­ya­si və fəl­sə­fi fik­rin mil­li-de­mok­ra­tik yö­nü bir­mə­na­lı şə­kil­də mil­lət­çi­lik (Türk bir­li­yi), is­lam­çı­lıq (İs­lam bir­li­yi), qərb­çi­lik (Qərb mə­də­niy­yə­ti­ni mə­nim­sə­mək və müa­sir­ləş­mək-ye­ni­ləş­mək) və is­tiq­lal­çı­lıq (müs­tə­qil Azər­bay­can) ide­ya­la­rı ilə bağ­lı ol­muş­du. Bu­ra­da baş­lı­ca məq­səd mil­li və di­ni mə­sə­lə­lə­rin əsas prin­sip­lə­rin­dən kə­na­ra çıx­ma­maq şər­ti ilə Qər­bin müs­bət de­mok­ra­tik də­yər­lə­ri­ni də təb­liğ et­mək idi. De­mə­li, bu dövr­də mil­li-de­mok­ra­tik cə­rə­yan Azər­bay­can ic­ti­mai-fəl­sə­fi fik­rin­də önəm­li yer tut­muş­dur.

Bu dövr­də Azər­bay­can Türk ay­dın­la­rı­nın bö­yük ək­sə­riy­yə­ti (Ə.Hü­seyn­za­də, Ə.Ağa­oğ­lu, M.Ə.Rə­sul­za­də, Ə.M.Top­çu­ba­şov, N.Yu­sif­bəy­li və b.) mil­li fəl­sə­fi dün­ya­gö­rüş­lə­rin­də əsas üs­tün­lü­yü mil­li-di­ni xü­su­siy­yət­lə­rə və li­be­ral-de­mok­ra­tik də­yər­lə­rə ver­miş­lər. Bu ay­dın­lar döv­rü­nün tə­ləb­lə­ri­ni və ide­ya­la­rı­nı da nə­zə­rə al­maq­la mil­li və di­ni də­yər­lə­rə sa­diq qal­dı­lar. On­lar Azər­bay­can türk­lə­ri­nin fəl­sə­fi, mə­də­ni və di­ni dün­ya­gö­rü­şü əsa­sın­da ye­ni ide­ya­lar irə­li sür­dü­lər. Bu ide­ya­lar idea­list dün­ya­gö­rüş­dən əsa­sən kə­na­ra çıx­ma­mış və mil­li fəl­sə­fi fi­kir zə­mi­nin­də tə­şək­kül tap­mış­dır. Məhz bu ay­dın­la­rın irə­li sür­dü­yü ide­ya­lar nə­ti­cə­sin­də Azər­bay­can çar Ru­si­ya­sı­nın müs­təm­lə­kə­sin­dən qur­tu­la­raq azad və müs­tə­qil bir döv­lə­tə çev­ril­miş­di. Be­lə ki, ilk rü­şeym­lə­ri XIX əs­rin ikin­ci ya­rı­sın­da qo­yu­lan və XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də sis­tem­lə­şən mil­li azad­lıq ide­ya­sı Azər­bay­can Cüm­hu­riy­yə­ti­nin ya­ran­ma­sı (1918) ilə nə­ti­cə­lən­di. Öl­kə­nin si­ya­si-ideo­lo­ji mən­zə­rə­si­nin də­yiş­mə­sin­də  I (1905) və II (1917) Ru­si­ya in­qi­lab­la­rı çox mü­hüm rol oy­na­dı. Şüb­hə­siz ki, bu in­qi­lab­lar döv­rün­də xalq ara­sın­dan mil­li li­der­lə­rin, ideo­loq­la­rın xal­qı öz ar­xa­la­rın­ca apar­ma­la­rı müs­təs­na ye­rə ma­lik­dir. Məhz on­la­rın sa­yə­sin­də ye­ni dövr­də Azər­bay­can­da mil­li ideo­lo­gi­ya­nın tə­məl prin­sip­lə­ri mü­əy­yən­ləş­di­ril­di. Azər­bay­ca­nın si­ya­si azad­lı­ğı mil­li mux­ta­riy­yət­dən mil­li is­tiq­la­la qə­dər çox mü­hüm bir mər­hə­lə keç­miş ol­du. Ən əsa­sı odur ki, “ta­ri­xi-coğ­ra­fi Azər­bay­can” de­yi­mi­ni, müs­tə­qil və mil­li Azər­bay­can an­la­yı­şı əvəz et­di. Mil­li is­tiq­la­lın bir­mə­na­lı şə­kil­də ideo­lo­qu olan M.Ə.Rə­sul­za­də Azər­bay­can türk­çü­lü­yü ide­ya­sı­nı Azər­bay­can mil­li ideo­lo­gi­ya­sı­na qə­dər yük­səl­də bil­miş­di.

H.Bay­ka­ra­ya gö­rə,  XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də Qu­zey Azər­bay­can türk­lə­ri ye­ni bir mər­hə­lə­nin baş­lan­ğı­cın­da ol­du­ğu­nu an­la­yır­dı­lar. Çün­ki ar­tıq Azər­bay­can xal­qı ye­ni­dən to­par­lan­maq gü­cü­nə çat­mış­dı. Bu­nun ba­riz ör­nək­lə­rin­dən bi­ri Azər­bay­can­da mil­li oya­nı­şın açıq müs­tə­vi­yə keç­mə­si  idi. Onun fik­rin­cə, mil­li oya­nı­şın əsas da­ya­ğı mil­li zi­ya­lı­lar (C.Məm­məd­qu­lu­za­də, Ö.F.Ne­man­za­də, Ə.Top­çu­ba­şov, Ə.Ağa­oğ­lu, Ə.Hü­seyn­za­də və b.) və on­la­rın ər­sə­yə gə­tir­dik­lə­ri əsər­lə­ri idi. Mil­li ay­dın­lar bir ta­raf­dan xal­qı maa­rif­lən­di­rir, di­gər tə­rəf­dən mil­li-de­mok­ra­tik döv­lət qur­maq üçün ide­ya­lar irə­li sü­rür­dü­lər. Özəl­lik­lə, Azər­bay­can mil­li ay­dın­la­rın­dan Əli bəy Hü­seyn­za­də, Əh­məd bəy Ağa­oğ­lu, Əli­mər­dan bəy Top­çu­ba­şov və baş­qa­la­rı mət­bu­at­da dərc olu­nan ya­zı­la­rın­da xal­qı oya­nı­şa, bir­ləş­mə­yə, 1905-ci il in­qi­la­bı­nın ver­di­yi haqq və azad­lıq­lar­dan mak­si­mum is­ti­fa­də et­mə­yə ça­ğır­mış­dı. Bay­ka­ra ya­zır­dı: “Dü­nə­nə ki­mi uşaq­la­rı üçün ana di­lin­də mək­təb aç­maq im­ka­nı ol­ma­yan, qə­zet nəşr et­di­rə bil­mə­yən, seç­ki hü­qu­qu məh­dud­laş­dı­rı­lan və da­ha bir sı­ra haq­la­rı əlin­dən alı­nan bir xal­qın bir­dən-bi­rə nai­liy­yət­lər əl­də et­mə­si çar hö­ku­mə­ti üçün göz­lə­nil­məz bir sürp­riz ol­du”. [5]

Doğ­ru­dan da, iti­ril­miş müs­tə­qil­li­yin ye­ni­dən qa­za­nıl­ma­sı yo­lun­da xey­li iş­lər gö­rül­müş­dü. Bu mil­li iş­də Azər­bay­can Türk ay­dın­la­rı­nın əvəz­siz rol oy­na­dı­ğı­nı də­fə­lər­lə vur­ğu­la­yan Bay­ka­ra he­sab edir­di ki, XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­də əsas mü­ba­ri­zə ilk növ­bə­də rus­laş­dır­ma si­ya­­sət­­i­nə qar­şı apa­rıl­mış­dır. Bu­ra­da söh­bət Azər­bay­can tor­paq­la­rı­na rus kənd­li­lə­rin gö­çü­rül­mə­si­nə qar­şı mü­ba­ri­zə­dən, türk di­li­nin mək­təb­lər­də ke­çi­ril­mə­­si­nə na­il ol­maq­dan, mil­li mət­bua­tın, mil­li ki­tab­xa­na­la­rın  ya­ran­ma­sın­­dan ge­dir­di. H.Bay­ka­ra ya­zır­dı: “Bu za­man ideo­lo­gi­ya ba­xı­mın­dan “av­ro­pa­laş­maq, is­lam­laş­maq və türk­ləş­mək” fi­kir­lə­ri ət­ra­fın­da mü­ba­­hi­sə­lər ge­dir­di. Bü­tün bu mü­ba­hi­sə­lə­rin ət­ra­fın­da azə­ri xal­qı­nın mil­li azad­lıq hə­rə­ka­tı du­rur­du. Azər­bay­can azad­lıq hə­rə­ka­tı­nı azə­ri xal­qı­nın tə­rəq­qi­pər­vər və və­tən­se­vər ru­hun­dan gə­lən de­mok­ra­tik adət-ənə­nə­­lə­rə bağ­la­maq is­tə­yən zi­ya­lı­lar çox­luq təş­kil edir­di­lər”.[6]