QEYD: Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap olunur
II Yazı
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı
elmi işçisi, dosent, fəl. üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərli
Ceyhun Hacıbəylinin Azərbaycanın Milli İstiqlalını hədəfləyən bütün təşkilatların Milli Birlik ideyası ətrafında birləşmə məsələsi simvolik idi. Çünki Milli birlik ideyası mücərrəd mahiyyətlidir. Müxtəlif əqidəli insanların məhz özünəməxsus yolla Azərbaycanın müstəqilliyinə çalışmaları başa düşüləndir. Burada əsas məsələ hansı ideyaya tapınmasından asılı olmayaraq Azərbaycan ideyasına sadiq qalmaq idi. Ceyhun Hacıbəyli də Azərbaycan ideyasına sadiq mütəfəkkirimiz olub. Vaxtilə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Parlamentin ilk iclaslarından birində ifadə etdiyi kimi Azərbaycan Cümhuriyyəti yaranmamışdan öncə Azərbaycan ideyasını sağdakılar İslam dünyasının, soldakılar isə "Böyük Rusiya"nın parçalanması kimi dəyərləndilkləri halda, çox keçmədən hər hansı ideyaya üz tutmasından asılı olmayaraq hamı "Azərbaycan" ideyası ətrafında biləşib. Mühacirət dövründə də bütün ziyalılarımız, o cümlədən M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə, H.Baykara, C.Hacıbəyli və başqalarının əsas hədəfləri Azərbaycan ideyasını yaşatmaq və Azərbaycanı yenidən istiqlala qovuşdiurmaq olub.
Mütəfəkkirimizə görə, "Azərbaycan" ideyası ilk gündən bütün azərbaycanlıları öz ətrafında birləşdirmişdir. Bu anlamda "Azərbaycan" adlı qəzetin nəşri Azərbaycanın bir rəmzinə çevrildi, bu qəzeti bütün azərbaycanlılar özünükü hesab etdilər. Hacıbəyli yazırdı: "Zatən Azərbaycan başlanğıcda həmin birliyin simvolu idi. "Azərbaycan" bir firqənin, bir sinfin və ya bir təşkilatın orqanı deyildi. "Azərbaycan" milli bir orqan idi və felən rəsmi hökumət mövqeyini rəy və mülahazatını izhar edəcəyinə, öz yolunu sərbəsrcəsinə cızıb öz qənaətini bəyan edirdi. Bu xüsusda, vaxtında nəşriyyat işləri ilə məşğul olan nazirlərimizdən rəhmətlik Nəsib bəyin geniş nəzəriliyini, təbiətinin nazikliyini və ona məxsus xüsusiyyətini hörmətlə analım. Özü partiya üzvü olduğu halda hökumətin rəsmi orqanını partiyaçı olmayan bir şəxsə həvalə etməsi həddi-zatında bir simvolik jest idi. Onun üçün millət firqənin önündə gedirdi. Halbuki indiki firqəçilər bəzən firqə təəssübünü o qədər irəli götürdülər ki, milləti adəta unutdular".[1]
Azərbaycanın milli istiqlalı uğrunda mübarizə aparan heç bir təkilatın əleyhinə olmayan Hacıbəyliyə görə, həddi-buluğa yetmiş millət olan Azərbaycan Türk milləti içərisində müxtəlif cərəyanlar ola bilir. O, yazırdı: "Biz bu cərəyanların gəlişməsini və vətənimizə faydalı olmasını yurdumuzun quruluşundan sonra ancaq düşünə bilirik. Mühacirətdə bizi düşündürməsi lazım gələn və bizi düşündürən ancaq və ancaq gözəl yurdumuzun qurtuluşu olmalıdır. Bu qurtuluşu qolaylaşdırmaq və bu məqsədlə uğraşmaq hər bir Azəri-Türk cocuğu və ya fərdi üçün müqəddəs bir vəzifədir. Bu yolda hər bir vəsilədən istifadə etməliyik, çünki millətimiz böyük bir təhlükə içində yaşayır".[2]
Hacıbəyli hesab edirdi ki, Azərbaycanın istiqlalı uğrunda mücadilə verən Milli Birlik Məclisi isə heç bir partiya üçün çalışmır: "Onun yalnız bir hədəfi və və bir məfkurəsi var: Yurdumuzun qurtuluşu! Azəri Türklərini bu gün bir-birindən ayıran proqram məsələsi deyil, onları ayıran psixoloji bir amildir ki, təəssüf ki, əlaqəli zəvat o nöqtəni anlamırlar və anlamamazlıqla da Azəri-Türklərini müxtəlif zümrələrə bölürlər. 27 nisan fəlakətinin amillərini unutmayaq. Gözəl vətənimizi firqəçiliyin hızlanması yıxdı, uçuruma sürüklədi. Firqə təəssübü bir millətin birliyini daima pozar. Təbii bir firqə daxilində namuslu, istedadlı ünsürlərin də mövcud olduğu inkar edilə bilməz. Biz bütün vətəndaşlarımıza hörmət və sevgi bağlarıyla bağlıyız. Onun üçün bu gün gərək firqəçi və gərəksə müstəqil və firqəsiz Azəri-Türklərinin hamısını üç rəngli bayrağımız altında toplanıb hamımız bərabər bir yerdə vətənimizin qurtarılması uğrunda çalışmağa dəvət edirik. Azərbaycan davam edir".[3]
1952-ci ildə "Visbadendən – Ştarnberqə" məqaləsində də yazırdı ki, SSRİ-yə qarşı mübarizədə önəmli bir neçə məsələ var. Onlardan biri "Rusiya millətləri" anlayışından imtina etməkdir. Çünki artıq Rusiya millətləri deyil, müstəqil dövlətlər var. Onlardan biri də milli və müstəqil Azərbaycandır. Hacıbəyli yazırdı: "Bu təklifi biz qəti surətdə etdik: vaxtilə biz öz istiqlalımızı elan etmişik, bizləri artıq "Rusiya" cildinə daxil etmək doğru olmaz".[4]Hacıbəyliyə görə, ikinci önəmli məsələ SSRİ-yə qarşı mübarizədə vahid mərkəzin olmasıdır; vahid mərkəz məsələsində rus və qeyri-rus millətlərin, o cümlədən Azərbaycan. Gürcüstan və Türkistan millətlərinin bir araya gəlməsi də mümkündür. Ona görə, özünü SSRİ-yə müxalif sayan rusların bir çox hallarda qeyri-səmimlk göstərmələri onların problemidir. Ancaq buna baxmayaraq ABŞ-ın ruslarla işləmələrinə də Hacıbəyli normal baxırdı. O yazırdı: "Ruslarsız antibolşevik cəbhə düzəlməsini amerikalılar qeyri-mümkün sayırlar. Haqlımıdırlar və ya səhv edirlkər, bu bşaqa məsələ. Hər halda yüz milyonluq bir kütləni ihmal etmək istəmirlər. Amerika ictimaiyyətinin dəstəklədiyi fikri dəyişdirmək üçün uzun illər lazımdır".[5]O, "Rusiya demokratları hansı məqamlarda bolşeviklərlə qovuşurlar?" məqaləsində də rus müxalifətiylə bolşeviklər arasinda çox fərq olmadığını yazırdı.
1953-cü ildə "Azərbaycan" dərgisində yayımlanan "Bir millətin namusu" adlı məqaləsində isə C. Hacıbəyli yazırdı ki, 28 may həm milli istiqlalımızın anımı, həm də əzilən bir millətin haqq səsidir: "May ayı yalnız milli istiqlalımızın anım günü kimi deyil, eyni zamanda Azərbaycan-Türk millətinin düşmən tərəfindən tapdalanan və əzilən haqqının qorunması və yüksəldilməsi ayı kimi də anılır. Məşum 27 aprel hadisəsinin nəcib millətimizi nə qədər rəzalətə düçar etdiyi hər kəsə bəllidir. Bəzi fitnəkarların etdiyi əməllərə rəğmən, əvvəlcə də söylədiyim kimi, bu tarixi faciəyə səbəb olan məqamları burada xatırlamaq istəmirəm. Çünki bizimlə ünsiyyətdə olan əcnəbilərə - istər dost, istərsə də düşmən olsun – öz zəif nöqtələrimizi açıb göstərməkdən çəkinirəm. Lakin bu faciənin nəticələrini hamılıqla bildiyimizdən, hər bir Azərbaycan türkü, hadisənin anılması qarşısında heyrət və nifrətini saxlamaqdan çəkinməz".[6]
C.Hacıbəyli o fikirlə razılşamırdı ki, Sovet Rusiyası Azərbaycanı müqavimətsiz işğal etmişdir. Yəni Azərbaycan türklərinin vətənlərini Sovet Rusiyasına asanlıqla, müqavimət göstərmədən, etirazlar etmədən buraxması fikri doğru deyildir. O, buna nümunə kimi Gəncə üsyanını göstərirdi: "Gəncə üsyanı millətimizin tapdanmasına qarşı olan bir qəhrəmanlıq dastanıdır. Eyni zamanda şəxsi mənfəətləri naminə şöhrət qazanmaq istəyən siyasilərlə Azərbaycan türkünün fərqini göstərən bir olaydır. Hər halda Gəncədə may aylarında axan türk qanı, - belə deyək - 27 aprel "hadisəsi" zamanı millətimizə atılan ləkəni silib götürdü. Doğrusu, verdiyimiz qurbanlar çox ağır oldu. Başqa şərtlər altında, başqa zamanda, ayrı-ayrı cəbhələrdə eyni vaxtda müqavimət göstərmiş olsaydıq, nəticə bu qədər ağır olmazdı. Lakin, nə etmək olar, "təqdiri qəza" belə imiş. Hər halda belə ağır qurbana amadə olan qəhrəmanlarımız tərəddüd etmədilər".[7]
Deməli, 28 Mayda istiqlala qovuşan Azərbaycan türkləri 2 il sonra Azərbaycanın istiqlalını qorumaq üçün də Sovet Rusiyası ilə savaşmışlar. Bu anlamda Azərbaycan türkləri üçün 28 may yalnız Milli İstiqlalımızın yaranması günü kimi yox, eyni zamanda Vətən uğrunda şəhid verdiyi gündür. Hacıbəyli yazırdı: "Cavad xanların istehkamı olan qoca və gözəl Gəncəmizdə Azərbaycan Türklərinə məxsus gələnəkləri qəhrəmancasına müdafiə edən Cahangir bəylər, Cavad bəylər, Məhəmməd Mirzələr, Hüsrəv Mirzələr, Mirzadələr, Sarı Ələkbərlər, Qaçaq Qənbərlər, Qara Mehdilər və onlar kimiləri millətimizin şərəfli əsgərləridir. Lakin bunların heç bir partiya ilə əlaqələri yoxdur. Bu qəhrəmanlar şeflik iddiasında deyillər. Bununla bərabər, onlar öz milli vəzifələrini fədakarlıqla yerinə yetirməkdən də çəkinmədilər. Milli namusumuz yolunda Şəhid olan bu qəhrəman yurddaşlarımıza Ulu Tanrıdan min rəhmət diləyir, sağ qalanlara isə can sağlığı arzu edirik. Ey qəhrəman və əziz Şəhid övladlarımız, Azərbaycan milləti dünyada tək bir azərbaycanlı türkü qalana qədər sizləri unutmayacaq. Yatdığınız ana torpaqlarda rahat-rahat uyuyun!".[8]
Onun fransızca qələmə aldığı əsərləri içərisində sosializmin saxta və insanlığa zidd mahiyyətini göstərən bir neçə hekayəsi də diqqəti cəlb edir. "Müəzzinin lənəti" adlı kəskin süjetli hekayənin mövzusu Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti quruculuğunun ilk illərində müəzzin ata ilə ateist oğulun timsalında dindarlarla Allahsızların barışmaz, amansız qarşıdurmasına, mübarizəsindən götürülmüşdür. Burada cərəyan edən hadisələr yalnız ata ilə oğulun yox, bütün cəmiyyətin faciəsi kimi ümumiləşdirilmişdir. Əsərin finalında minarənin uçması, ata ilə oğulun uçqunun altında qalaraq faciəli şəkildə can verməsi əslində bütün rejimin gələcək aqibətinə bir işarədir.[9]
Onun "Azərbaycan" jurnalında dərc etdirdiyi "Şamaxı məhkəməsi, yaxud bir xainin mükafatı" adlı əsərində ötən əsrin otuzuncu illərində, həmçinin İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Stalin repressiya rejimindən heç kimin sığorta olunmamasından, "casusların və xalq düşmənlərinin"ən ucqar əyalət məktəbləri, kolxoz və sovxozlarda göstərdiyi "təxribat işlərindən", "vətənpərvər və sayıq"sovet vətəndaşlarının onları "ifşa etməsindən"bəhs olunur, rejimin və kommunist ideologiyasının, sovet məhkəmə sisteminin çürüklüyü və antihumanist mahiyyəti bütün çılpaqlığı ilə açılır.[10]Hacıbəylinin yazdığı digər bədii əsərlərdə də əsasən sovet cəmiyyətindəki həyat tərzi, rejimin eybəcərlikləri tənqid hədəfidir. İstedadlı qələm sahibinin diqqətçəkən publisistika nümunələrindən biri irihəcmli memuarı "Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür" adlanır.
Beləliklə, bizcə, onun əsərləri bugünkü yeni nəsil tərəfindən bütövlükdə mənimsənilərsə, o zaman Azərbaycan xalqı türkçülüyün/azərbaycançılığın hansı mərhələlərdən keçməsini bilməklə yanaşı, eyni zamanda onun əməyini də sözün həqiqi mənasında dərk etmiş olacaqlar. Hər halda Ceyhun Hacıbəylinin istər Quzey Azərbaycanda, istərsə də mühacirətdə yaşadığı dövrdə Azərbaycan türkçülüyü, islamçılıq və milli fəlsəfi fikir tarixi baxımından verdiyi əmək danılmazdır. Xüsusilə də, onun Azərbaycan xalqının ictimai fikir tarixi baxımından apardığı araşdırmalar diqqəti çəkir. Digər tərəfdən Hacıbəyli Sovet Rusiyasının kommunizm, ya da marksizm-leninizm təliminin əsil mahiyyətinin ortaya çıxmasında da müstəsna zehni və fiziki əmək sərf etmişdir. O, kommunizmin rus bolşeviklərinin əlində əslində bir müstəmləkəşilik siyasəti olmasını və qeyri-rus xalqlara, xüsusilə də türk-müsəlman xalqlara qarşı yönəldilməsini ifadə etməyə çalışmışdır.
[1]Hacıbəyli C. Azərbaycan davam edir."Azərbaycan" Münhen, 1951,№1
[2]Hacıbəyli C. Azərbaycan davam edir."Azərbaycan" Münhen, 1951,№1
[3]Yenə orada.
[4]Hacıbəyli C.Visbadendən – Ştarnberqə"Azərbaycan" Münhen, 1952,№5
