Ömrü boyu yaxşı riyaziyyatçı olmaq istəyən Abraham de Moivre ən böyük arzusunu sağ ikən deyil, öləndə reallaşdırıb. İsaak Nyuton tərəfindən təriflənən, lakin əldə etdiyi nailiyyətlərlə heç vaxt kifayətlənməyən De Moivre, hər gün 15 dəqiqə əlavə yuxu aldığını anlayanda hər kəsi şoka salan proqnoz verib.
Bütün həyatı boyu uğurlu riyaziyyatçı kimi tanınmaq istəyirdi, lakin şərait buna heç vaxt imkan vermədi. Lakin o, çox istədiyi arzusuna ən gözlənilməz anda çatıb. 26 may 1667-ci ildə İngiltərədə anadan olan Abraham de Moivre ailəsi protestant təriqətinə mənsub xristian idi. Sırf bu səbəbdən Fransadan qovulan ailə İngiltərədə məskunlaşıblar. İngiltərədə həyatı boyu müvəffəqiyyətli bir riyaziyyatçı olmaq üçün mübarizə aparan Abraham de Moivre, öz ölüm tarixindəki işi ilə adını tarixə qızıl hərflərlə həkk edib.
Abraham de Moivre kiçik yaşlarında riyaziyyat elminə olan istedadını kəşf etdi və özünü təkmilləşdirmək üçün dövrün ən məşhur riyaziyyatçılarının əsərlərini oxudu. O illərdə başqa ölkədə mövcud olmağa çalışmaq çox çətin idi. Məhz buna görə də o, heç vaxt arzuladığı işi həyata keçirmək üçün mühit tapmayıb. O, həm də imkanlı ailələrin azyaşlı uşaqlarına riyaziyyat dərsi verməklə dolanırdı.
Hətta onun şans oyunları oynayanlara və şahmatçılara bir müddət pul qazanmaq üçün taktika verməsi də onun haqqında tarixi qeydlər arasındadır. Həmişə uğurlu proqnozlar verən Abraham de Moivre görə, bəxt deyə bir şey olmayıb. Bütün ehtimalların nisbəti aydın idi, qalan o ehtimalları yaxşı hesablamaq idi və bu hər kəsin bacaracağı iş deyildi. Analitik həndəsə və ehtimal nəzəriyyəsinin atası sayılan de Moivrin "Moivre The Doctrine of Chance" adlı əsəri zamanla böyük bir fenomenə çevrilib. Əslində, bu əsərin o illərdə xüsusilə təsadüf oyunu oynayanlar tərəfindən çox diqqət çəkdiyi bildirilib.
Nyutonun qeyd etdiyi ad
Abraham de Moivre istədiyi işi görə bilməsə də, məşhur riyaziyyatçı olmaq arzusundan heç vaxt vaz keçməyib. Nəhayət, sondan da olsa məşhur olmaq fürsətindən istifadə edərək arzusuna bir addım daha yaxınlaşdı. Xüsusilə 1700-cü illərdə Londonda elmi qruplarda yer qazanan Moivre Edmund Halley və Isaac Newton kimi adlarla yaxın dostluq edir. Hətta onun bir müddət sonra İsaak Nyutonla tanış olduğu və yaxınlaşdığı da məlumdur.
O illərdə İsaak Nyuton tərəfindən hazırlanmış "dəyişənlər" hesabına onun töhfələri elmi araşdırma kimi qəbul edilmiş və "Philosophical Transactions" elmi jurnalında dərc edilmişdir. Bu hadisə Moivre və Nyuton arasındakı dostluğu möhkəmləndirdi. Onun qabaqcıl riyaziyyat biliyi Nyutonun bir çox suallarını Moivrə yönəltməyə vadar edib: "O, bu məsələlər haqqında məndən daha yaxşı bilir". Bütün bu tərifli sözlərə baxmayaraq, De Moivrenin həyatı boyu əldə etdiyi nailiyyətlər onu heç vaxt qane etməmişdir. Bununla belə, o, elmi ictimaiyyətdə, xüsusən də Londonda tanınmış şəxsiyyətə çevrilmişdi. Orta yaşlarında Moivre öz tədqiqatlarını aktuar (sığorta hesablamaları) üzərində cəmləmişdir. Həmin illərdə o, pozitivlik statistikası və illik pensiya hesabları üzərində işləyirdi ki, bu da bir çox qurumların işini asanlaşdırıb.
O, hər gün 15 dəqiqə daha çox yatdığını müşahidə edib.
1700-cü illərdə başqa bir ölkədə mövcud olmağa çalışan Abraham de Moivre heç vaxt istədiyi sürətə çata bilmədi. Daha doğrusu, bir gün özünü yorğun hiss edib, boş yerə cəhd etdi və psixologiyasına mənfi təsir göstərməyə başlayıb. Daxili aləmində yaşadığı duyğular onun özündə bir dəyişikliyi dərk etməsinə səbəb olub.
O, tibbdə süstlük olaraq təyin olunan yorğunluq və yorğunluq hissi ilə hər gün normal yuxu müddətindən 15 dəqiqə çox yatdığını anlayıb. Ömrünü ehtimallara və statistikaya həsr edən De Moivre öz xəstəliyi ilə bağlı hesablama aparmağa qərar verib. Bir çox xəstəliklərin insanların ölüm ehtimalını artırdığına inanan alim uzun saatlar aparan hesablamalardan sonra nəhayət ölüm tarixini hesablayıb.
De Moivre görə, əvvəlki gündən 15 dəqiqə çox olan yuxu vaxtının düz 24 saata çatacağı zaman onun ölüm günü gələcəkdi. Onun hesabında 27 noyabr 1754-cü ildə ölməli olduğu göstərilirdi. Ən maraqlısı odur ki, De Moivre ölümündən 2-3 ay əvvəl, dəqiq təxmin etdiyi gündə vəfat edib.
Onun ölüm günü ilə bağlı proqnozu elmi ictimaiyyətdə böyük əks-səda doğurdu. Baxmayaraq ki, böyük bir hissəsi bunun özünü hesablamadan daha çox ölüm tarixinə şərtləndirdiyini və onun sağlamlığına zərər vuraraq nosebo (xəstənin müalicəyə yararlı olacağına dair mənfi gözləməsi) təsiri altında öldüyünü düşünürdü. Həqiqət mübahisəli olsa da, De Moivrenin proqnozlaşdırdığı dəqiq tarixdə ölməsi bu gün də sirr olaraq qalır.
Eltac Zülfüqaroğlu/Turkustan.az
