Qafqaz İslam Ordusu ilə birlikdə Bakı və Dağıstanı rus işğalından azad edərək "Bakı Fatehi" adına layiq görülən Nuri Killigil Paşa təqvimdə 1949-cu il martın 2-si göstərildiyi zaman təxribat olduğu düşünülən partlayışda şəhid olacaqdı.
Ərzurumda rus və erməni qoşunlarının tərk etdiyi silahları təkrar istifadə oluna bilən hala gətirərək ordunun ehtiyacını qarşılayan Nuri Kılliqil Paşa Türkiyədə özəl müdafiə sənayesinin öncüllərindən olub. Tamamilə öz imkanları ilə qurduğu fabrikdə yerli silahlar, güllələr, silahlar, təyyarə bombaları, tüfənglər və minaatanlar istehsal edirdi. O, 120 nəfərlik emalatxanasında istehsal etdiyi silahları İsrailə qarşı ölüm-dirim müharibəsi aparan ərəblərə, ingilislərə qarşı müstəqillik mübarizəsində Pakistana və sionizm təhlükəsinin olduğu Fələstinə göndərirdi. günü-gündən artır. ABŞ və İsrailin hakimiyyət orqanları bu hadisələrdən narahat olub. Əslində, 1949-cu il martın 2-də Killigil Paşanın Sütlücədəki fabriki partladı və martın 10-da ərəblər İsrailin üstünlüyünü qəbul edərək, tədricən müqəddəs torpaqlardan çəkildilər.
DERSAADETDƏ BAŞLAYAN SƏYAHƏT
Nuri Killigil Paşa 1890-cı ildə Osmanlı İmperatorluğunun paytaxtı Dersaadetdə (Səadət Qapısı-İstanbul) anadan olub. Atası Qurtuluş Savaşı zamanı Maltaya sürgün edilməli olan Hacı Əhməd Paşa idi. Onun böyük qardaşı Osmanlı hərbi naziri Ənvər paşa idi. Bir tərəfdən Kutül Amare Qəhrəmanı Xəlil Paşanın qardaşı oğlu, digər tərəfdən isə Türkiyənin ilk qərargah rəislərindən olan Kazım Orbayın kürəkəni idi.
Nuri Paşa qardaşının və ailəsinin təsiri ilə əsgərliyə üz tutur. 19 yaşında Makedoniyada Monastır Hərbi Liseyini bitirib və 2 il ölkədə xidmət edib. 1911-ci ildə Tripoli müharibəsindən sonra bu dəfə Birinci Dünya və Bakı müharibəsində iştirak edib.
Onun ən böyük arzusu bir gün öz silahını istehsal etmək idi. Mühəndis olmasa da, ixtiraçılıq qabiliyyətinə malik idi. Böyük qardaşı Ənvər paşa 27 yaşında Nuri paşanı Qafqaz İslam Ordusuna rəhbər təyin edəndə "qardaş, icazə ver sənə silah istehsal edim..." deyirdi. Halbuki o, Qafqazda xalq qəhrəmanına çevriləcəkdi.
1917-ci ildə Anadolu və Qafqazda yerli xalqın dəstəyi ilə qurulan Qafqaz İslam Ordusu rus-erməni və ingilis üçlü koalisiyasını darmadağın edəcəkdi. Bakını rus çəkməsindən xilas edərək Dağıstana tərəf gedən və buranı işğaldan xilas edən Nuri paşa indi "Bakı fateh" və "general" təxəllüsü ilə tanınırdı.
Lakin cəbhədəki uğurlar masada əks olunmadı. Birinci Dünya Müharibəsinin başa çatması ilə imzalanan Mudros barışıq müqaviləsi Qafqaz İslam Ordusunun dağılmasına və Nuri Paşanın ingilislərə təslim olmasına səbəb oldu. Qafqazın "yerli qəhrəman" kimi övladlığa götürdüyü Nuri Paşa əsirlikdə qaldığı günlərdən yerli xalqın köməyi ilə sağ çıxmağa hazırlaşırdı. 1918-ci ildə Türkiyəyə qayıdanda bu dəfə arzusu olan silah istehsalının ilk təməlini qoyub.
Ərzurumda kiçik bir emalatxanada rus və erməni qoşunlarının qoyub getdiyi silahları yenidən hazırlayır, istifadəyə yararlı vəziyyətə gətirir və orduya verirdi. Qurtuluş savaşında üstünlük türklərin əlində olanda peşəni yerində öyrənmək və mühəndislik arzularını həyata keçirmək üçün Almaniyaya getdi.
Ənvər Paşanın şəhadəti
Burada bir sıra təlimlər keçərək vətənə qayıdıb. O, hərbi sahədə başladığı karyerasını silah sənayesi ilə davam etdirmək istəyib. O, Türkiyənin ilk özəl silah sənayesi şirkətini quracaqdı. O, əvvəlcə Zeytinburnuda, sonra isə Sütlücedə iki yer alaraq fabrikin təməlini qoyub.
Bununla belə, o, qardaşı Ənvər Paşanın Qafqazda şəhadətindən xəbər tutacaqdı. Bu acı xəbəri Bakı Fatehi Killigil Paşa deyib: "Qardaşımın (Ənvər Paşanın) şəhadəti nə qədər ürəyimi ağrıtdısa, Azərbaycanın işğalı ürəyimi daha da ağrıtdı. Qardaşım fani idi. Amma Azərbaycanda türklük əbədidir.
Ömrünün əhəmiyyətli bir hissəsini cəbhədə keçirən Ənvər Paşa 1922-ci ildə şəhidlik şərbətindən içərkən yenidən ata minir. Tacikistanda Qurban bayramı tədbirlərinə qatılan Osmanlı generalının yanında 30 süvari vardı. Xəbəri alan ruslar erməni əsilli komandir Yakov Melmukovu bölgəyə göndərdilər. Süvarilərin gəldiyini anlayan Ənvər paşa tərəddüd etmədən tüfəngini götürüb atını yırğaladı və onu müşayiət edən 30 atlı ilə sovet dəstəsinə hücum etdi. Ab-ı Derya xəttində gedən qanlı döyüşdə bütün türk əsgərləri Hakka doğru irəlilədi. Şəhidlər arasında Ceqan təpəsində (Tacikistan) dəfn edilməli olan Ənvər Paşa da var idi.
Bu hadisədən sonra Nuri Killigil Paşa silah sənayesindəki sıçrayışını sürətini azaltmadan davam etdirdi. İstər Mustafa Kamal Atatürk, istərsə də İslam coğrafiyasındakı ölkələr bir-birinin ardınca Killigilə silah istehsalı əmri verirdilər. Minomyotlar, tapançalar, tüfənglər, toplar, ibadətçilər, təyyarə bombaları və daha çox tələb olundu.
120 nəfərlik komandası ilə gecə-gündüz çalışan Killigil müəyyən mənada Avropa və ABŞ-dakı silah tacirlərini narahat edirdi. Müharibənin getdiyi Yaxın Şərqdə və gərginliyin artdığı Pakistanda müsəlmanların silah-sursatını Nuri Killigil təmin edirdi.
Suriyadan, Fələstindən, ərəblərdən və bir çox başqa ölkələrdən telefon zəngindən sonra ona telefon gəlirdi. Killigil Paşanın Türkiyənin ilk yerli tapança, tüfəng, minaatan, ventilyator və təyyarə bombası istehsalında da payı var.
AFINADA ZƏHƏRLƏNDİ
Lakin 1948-ci ilə qədər Avropa və ABŞ-da giley-güzar daha qabarıq oldu və hətta hərəkətə keçdi. Afinaya qayıdarkən zəhərlənməsi bunu sübut etdi. Bir müddət dincəldikdən sonra əvvəlki sağlamlığına qayıda bilməyən Killigil Paşa indi açıq şəkildə ABŞ, İsrail və Avropadakı güc mərkəzlərinin hədəfində idi.
Eyni dövrdə 1948-ci ildə İsrail-Ərəb müharibələri davam etdi. İordaniya, Misir, Fələstin, Suriya, İraq və Səudiyyə Ərəbistanı ABŞ və Avropanın maliyyələşdirdiyi sionist İsraillə toqquşurdu.
Nuri Paşa isə 120 nəfərlik komandası ilə Misir, Suriya, İraq, İordaniya və hətta Səudiyyə Ərəbistanına göndəriləcək silahları hazırlayırdı. Bu vaxta qədər minlərlə minaatan, mərmi və silah bitmişdi.
Lakin 1949-cu il martın 2-də müharibə qızışarkən Sütlücədəki fabrikin kimya laboratoriyasında yanğın baş verir. Zavodun nəzarətçiləri anbarda olan fəhlə və texniki işçilərinə xəbərdarlıq edir, onlardan fabriki tərk etməyi tələb edirdilər.
Əvvəlcə "təsadüfi" olduğu düşünülən yanğından əvvəl yəhudi işçilər təşkilatlanıb işə gəlmirdilər və fabrik işçiləri diqqətini "təxribat iddialarına" yönəldirdilər. Bir tərəfdən Halıcıoğludakı yanğınsöndürənlər fabrikin bağçasına girərək yanğını söndürməyə başlayıb.
Türkiyənin gündəmi bu faciəli hadisə ilə yanarkən İsrail Yaxın Şərqdə ərəblər üzərində üstünlük təşkil edərək 10 mart 1949-cu ildə qələbəsini elan etdi. Yəni Nuri Killigil Paşanın fabrikində baş verən partlayışdan cəmi 8 gün keçib. O zaman heç kim Marşal planı ilə ABŞ-a "zəncirlənmiş" Türkiyədə "təxribat" mümkünlüyünü düşünmürdü.
Ancaq Nuri Paşanın son günlərdə zəhərlənməsi, ABŞ, İsrail və Avropa silah tacirlərindən aldığı təhdidlər buna işarə idi. Bunun üzərinə partlayışdan 8 gün sonra İsrailin zəfər elan etməsi ehtimalları gücləndirdi. Lakin dövrün baş naziri Şəmsəddin Günaltay Türkiyə Böyük Millət Məclisində verdiyi açıqlamada hücumu araşdırmadı və həmin gün bağlı qapılar arxasında iclas keçirildi.
Partlayışdan iyirmi gün sonra Nuri Killigil Paşanın cəsədinin bir hissəsi Qızıl Buynuzda üzə çıxdı. Ailəsi və yaxınları ömrünü döyüş meydanlarında keçirən və Türkiyəni silah sənayesində "ixrac" vəziyyətinə gətirən Kılliqil Paşanın cənazə namazını qılmaq istədi.
O zaman İstanbul müftisi "Cəsəd tam tapıla bilmədiyi üçün cənazə namazı qılına bilməz" fitvası vermişdi. Halbuki əvvəlki və sonrakı tarixlərdə "qiyabi cənazə namazı" və buna bənzər əməllər qılınmışdır.
Sütlücedəki partlayışlarda həyatını itirən bəzi şəhidlərin cənazələri tam tapılmasa da, cənazə namazının qılınmasına diqqət yetirilib. Nuri Paşanın dəfn mərasimi isə camaatla boş tabutun qarşısında, imamsız, yalnız "namaz qılmaqla" keçirilirdi.
Həmin günlərdə Türkiyənin İsraillə yaxın münasibətinə görə hökumətin Killigil Paşanın dəfni üçün tədbir gördüyü iddiaları var idi. Bu iddianı gücləndirəcək hadisə yalnız dörd gün sonra baş verdi. Türkiyə 1949-cu ilin martında İsrailin müstəqilliyini tanıyan ilk müsəlman ölkəsi kimi qeydə alınıb. Qərar verənlərin başında isə İsmət İnönü və heyəti dayanıb.
Dünyasını dəyişəndə cəmi üç kostyumu olduğu anlaşılan, təvazökar həyat sürən Nuri Killigil Paşanın cənazə namazı düz 67 il sonra qılınıb. İstanbulda keçirilən mərasimdə Azərbaycan və Türkiyədən önəmli şəxslər iştirak ediblər. Əslində, Azərbaycan hakimiyyəti Bakıdan gətirdikləri torpağı Qafqaz İslam Ordusunun komandanı olan Nuri Paşa üçün səpib.
Eltac Zülfüqaroğlu/Turkustan.az
