Azərbaycan mütəfəkkirləri Mövlud bayramı haqqında

AMEAFəlsəfə,Sosiologiyavə
Hüquqİnstitutununböyükelmiişçisi,
fəlsəfədoktoru,dosentFaiqƏləkbərov

BugünlərdəbütündünyamüsəlmanlarıkimiTürk-İsdamdünyasınınbirparçasıolanAzərbaycanxalqıdaMəhəmmədpeyğəmbərin(s)mövlud,yənidoğumgününüqeydetmişdir.Ümumiyyətlə,sonzamanlarazərbaycanlılarınPeyğəmbərin(s)doğumgününədiqqətləridahaçoxartmışdır.Buda,insanlarımızınİslamdinininmahiyyətivəPeyğməbərimizin(s)fəlsəfi-ictimaifikirləriiləyaxınlıqdanqaynaqlanır.ArtıqazərbaycanlılarPeyğəmbər(s)vəİslamdiniiləbağlıfikirlərimənbələrdənöyrənirki,budadinəmünasibətdəsağlambirnəslinyetişməsinəsəbəbolur.

BunəslindinəmünasibətdəmütərəqqiruhunundahadagəlişməsindəAzərbaycanmütəfəkkirlərininyaradıcılıqlarındaMəhəmmədpeyğəmbərlə(s)bağlıməsələləriöyrənməsidəvacibdir.Xüsusilə,yenidövrmütəfəkkirlərimiz(19-20-ciəsrlər)Allahınrəsuluiləbağlıayrıcaşeirlərvəməqalələryazmışlar.Beləki,onlarpeyğəmbərmizinhəyatyolununöyrənilməsinə,onunəqidəsininmahiyyətinindərkolunmasınavəbumənada,onunmövludununbəşəriyyətüçünəhəmiyyətinəyönəltmişlər.

Hələ, 19-cuəsrdətanınmışAzərbaycanmütəfəkkiriSeyidƏzimŞirvaniyazırdıki,Peyğəmbər(s)dünyayayalnızyenibirdingətirməmiş,həmdəbirsülhvəəminamanlığıntəməliniqoymuşdur.Onunfikrincə,Allahınrəsuluözideyalarıinsanlarınqəlbinəyoltapmışböyükvədahişəxsiyyətdir:

Olki,nəleynivermişərşərəvac,

Ənbiyacümləfeyzinəmöhtac.

Zatınayoxzəmanəiçrənəzir,

Mehdiyühadiyübəşirünəzir–

Kim,odurşəmsi-YəsribüBətha,

Şəbi-dacəcəmalıverdiziya.

Münkəşəfondanoldusübhi-əzəl,

MünxəsəfondanolduLatüCəsəl.

Odurecazəmənbəyi-mütləq,

Barmağındanqəməlolubmünşəq.

OnaQuranimöcüzi-baqi–

Ki,qoyubacizəhli-afaqi.

Gərçiümmidizahirolmövla,

Leykoldumüəllimi-əsma.

İlləti-mayəkunüməniyi-uün,

Mənbəyi-çeşməsari-elmi-lədün.

Sirri-tövhidünəfsi-sərməddir,

ƏhədüƏhmədüMəhəmmədir.

20-ciəsrAzərbaycanxalqınıntannımışmütəfəkkiri,milliideoloqMəhəmmədƏminRəsulzadəninPeyğəmbərimizin(s)mövludbayramıiləbağlı"İrşad"və"Açıqsöz"qəzetlərindəmüvafiqolaraqyazdığı"Bugün"və"Mövludbayramı"adlıməqalələrixüsusilədiqqətəlayiqdir. "Bugün"adlıməqaləsindəRəsulzadəilknövbədə,AllahınRəsulunundünyayagəlməsiiləbəşərtarixindəyenibirsəhifəninaçılmasınıqeydetmişdir: "Bugünbirmübarəkgündürki,aləmi-islamiyyətdəondanartıq,ondanmüqəddəs,ondanəziziraqgünolmasıngərək.Bugünaləmi-islamiyyətüçünəzizvəgiramidir,onünüçünki,bugündəbəşəriyyətinağlıolanhörmətlipeyğəmbərimizintaxtaçıxmagünüolub,cümləmüsəlmanlarınqaranlıqvəheyrətvadisindənxilasolaraq,nuraniyyətvəmərifətbağçasınakeçdiklərigündür.Bugünhamangündürki,ondadəryayi-cəhlvəvəhşətdəqərqolanərəblərəmərhəməti-ilahiizalolub,tarixibəşəriyyətdəparlaqbirsəhifəittixazetməklərinəsəbəbolanMəhəmmədibnAbdullahəleyhissəlamhəzrətləricümləinsanlarıvadiyi-cəhalətdənqurtarıb,elmvəmərifətirişdirməküçünməbusoldu".

Eynizamanda,oPeyğəmbərmizin(s)böyüklüyünü,müqəddəsliyiniqeydetməkləyanaşı,onaolansevgisinivəməhəbbətinidəifadəetmişdir.Rəsulzadəninfikrincə,peyğəmbərindoğumtarixieləbirmübarəkgündürki,həmingündəcəhalətvəsəfalətucundanneçəonillərgizlinolub,təcəlietməkdənməhrumqalanhəqqaniyyətnurucilvələnib,zülmətpərəstolanyarasatəbiətlilərədünyanıdaraldıb: "Bugündənəsasi-islamolanhüquqpərəstlik"lailahəilləlah"cümləhəqiqətkəranəsiiləişaredilibcəhalətməhzvəküfranolanbütpərəstlikfəsxinəhökmüilahisadiroldu.İslamiyyətnöqteyi-nəzərindənbugününnəqədərheysiyyətivarsa,insaniyyətnöqteyi-nəzərindəndəbiroqədərvarvəbəlkədəartıqdır.İslamdinininvəziiləbirçoxinsanlartəriqi-zəlalvəəsəbiyyətdənqurtarıbrahi-nicatvəfəlahədüşdüyünüheçkəsdanabilməz,zənnediyorum".

"Açıqsöz"qəzetindəqələməaldığı"Mövludbayramı"məqaləsindəisəM.Ə.Rəsulzadəyazırdıki,mövludmüsəlmanlararasındamillibayramkimikeyfiyyətlişəkildəqeydolunmalıdır.Başqasözlə,orucluq,qurbanlıqbayramlarıislamaləmindəhansışəkildəqeydolunursa,mövludbayramıdahəminmənadahəyatakeçirilməlidir.Rəsulzadəyazırdı: "Hərşeydənəvvəlmövludrəsmiyyətdənziyadəsəmimivəmənəvisimayamalikbütünxüsusiyyatıiləruhluvətammillibirgünolmalıdır.Buna"reut" (tamaşa)rəngivermək,bugünbaşqamillətlərin,rəsmihökumətadamlarının,bələdiyyəvəsairmüəssisatrəisinindəməclisimizəgəlibbizitəbriketmələrinigözləməkbicadır.Bərabəryaşadığımızruslar,ermənilərdəximiladbayramındaböylərəsmibir"reut"düzəltdikləriyoxdur.Bu"reut"ancaqtazəildəoluyorki,bunamüqabilbiziməskidənnovruz"reut"imizvardır.Orucluq,qurbanlıqbayramlarınəkibimillivədinibirmənadaisə,mövluddaöyləolmalıdır.Eydi-fətrədasında,bayramnamazıqıldıqdavəyainkiaşuramatəmisaxladıqda,necəki,rəsmiyyətgözləmiyor,kimsədəntəvəqqietmiyoruzki,məclisimizdəbulunsun,mövluddadaböyləyapılmalıdır.Həttademəkistiyorumki,mövludmərasimixüsusibinalardayapılacağınaməsciddə,məscidi-camedəicraolunursa,dahamünasibvədahamüvafiqolur".

AzərbacyantürkmütəfəkkiriƏlibəyHüseynzadədə"Mövludi-Nəbi"məqaləsindəyazırdıki,Peyğəmbərimizin(s)mövludubəşriyyəttarixindəəndəyərligünlərdənbiridir.Onunfikrincə,artıqbugünheçbirməzhəbfərqiolmadan,bütünmüsəlmanlarüçünbirliyəçevrilmişdir: "BusənəMövludi-NəbimünasibətiləBakıəhliikincidəfəolaraqbilafərqi-məzhəbmüttəhidənbayrameliyorvəittihadınbinasınamüəyyənbirtəməldaşıatıyor.Keçənsənəkiilkxütveyi-ittihadımız, 13əsrəvvəlviladəti–Nəbiyərastgələnhadisati-əziməyəmüşabehvəqayeiçindəvüqubulduki, "Həyat"bunuvəqtiləzikretmişidi.Buradaşayani-diqqətbirşeydahavarsa,odabuillərpeyğəmbərintəvəllüdetdiyitarixi–şəmsiayıilətarixi-qəməriayınınyekdigərətəfavuqetməsidir.Budaəmri-ittihadınibtidasıüçünayrıcabirfali-xeyrəddəolunsasəzadır.Məlumdurki,peyğəmbərinviladətihəmrəblüləvvəl,həmdənisanayınınortalarındavüqubuldu.Peyğəmbərimizasimandanbarani-rəhmətinyağdığıvədənizlərdədürlərintəkəvvünetdiyibirzamandadünyayabirdürri-yetimolaraqgəldi".

MillioperamızınbanisiÜzeyirHacıbəyli"Mövlidi-Nəbibayramı"məqaləsində(1916)yazırdıki,indiyəpeyğəmbərinmövludununistənilənsəviyyədəqeydolunmamasınıngünahkarıözümüzolmuşuq:"Mürsəli-xuda olan zəlalət qaranlığını hidayət nuri ilə işıqlandıran bu gün "islam" adında üç yüz milyon nəfər nüfuslu böyük bir aləm vücudinin səbəbi olan zişan bir peyğəmbərin mövlid günü nə üçün eydi-əzha, eydi-fətr və eydi-novruz kimi rəsmi bir surətdə bayram edilmiyormuş, deyə sual olunduqda cavabı nə olursa-olsun heyrət və təəccübə səbəb olacaqdır. Uşaq, böyük, kişi, arvad, fəqir, dövlətli, cahil, alim – hər kəscə izzü ehtirami fərz bilinən və ismi həmişə səlavat ilə yad olunan peyğəmbərimiz səlavətullahın vücudi-pakına qarşı hörmət və ehtiramımızı inkar etmək olmaz".

Tanınmış Azərbaycan türk mütəfəkkiri Məhəmməd Hadi isə Peyğəmbərimizin (s) movlüd gününə həsr etdiyi "Mövlüdi-fəxri-aləm" şeirində (Füyuzat №15, 1907, 13 aprel) yazırdı ki, onun doğum günü dünyada yeni bir mərhələnin başlanğıcı olmuşdur. Qaranlıq içində inləyən dünya nura boyanmışdır. Hadi yazırdı:

Bu gün sübhi-əzəldən doğdi bir şəmsi-ziyapərvər,

Sərasər qura qərq oldi bu zülmətgahi-insiyyət.

Təməvvüc eylədi dəryayi-fəyazaneyi-qüfran,

Kənarə düşdi bir dürri-səfadari-yetimiyyət.

Bu gün fəxri-cahan pirayeyi-məhdi-vücud oldi,

Bu gündə bəxş olundi kainatə tazə bir zinət.

Zəlami-şirkdə puyani sərgərdani ikən aləmi,

Bu gündə şölədar oldi çiraği-məclisi-vəhdət.

Hadi "Lövheyi-təsviri-maarif" şeirində isə göstərirdi ki, peyğəmbərimiz elm öyrənməyi hər şeydən üstün saymışdır:

Beşikdən qəbrədək təhsil edək adabu irfani,

Əgər Çin ölkəsində olsa cuyəndə olaq elmi,

Qılıb kəsbi-fəzail, edəlim tövsii-ruhani.

Ülumə talib olmaq fərzdir mərdanü nisvanə,

Edib məmur elmə bizləri məhbubi-yəzdani…

Hadinin fikrincə, Peyğəmbərmiz (s) yüz min əzab çəkən bir insan olmamışdır. Ona görə də, müsəlmanlar heç vaxt Allahın rəsulunun yolundan dönməməlidir. Çünki yalnız onun gəlişi ilə dünya dəyişmiş və işıqlı bir yola qədəm qoymuşdur:

Cənabi-Əhməd əsri: xalq biürfan halında,

Cəhalət cisimlənmişdi əbucəhlan halında.

Həmişə qətlü qarət, adətən bir şan halında.

Əvət, gördüm o dövrü dövri-xunxaran halında.

İşıqlı yol da gəldi həzrəti-Quran halında.

Azərbaycan türk mütəfəkkirlərindən Əlabbas Müznib in də Məhəmməd peyğəmbərə (s) həsr etdiyi şeirlər diqqəti cəlb edir. O, "İqrari-iman" adlı şeirində yazırdı ki, peyğəmbərin (s) mövludu insanlar üçün nicat yolu olmuş, onun üzünün nuru ilə Allah Quranı müsəlmanlara göndərmişdir:

Açıldı mehrin ilə çeşmi-iman, ya Rəsulullah,

Silindi nurun ilə qəlbi-əzan, ya Rəsulullah.

Bəşərsən, zahirən, lakin məqami-həqq məkanındır,

Lisani-xaliq aləmi-həqiqətdə lisanındır.

Sən əvvəli-zati-məailisən ki, Quran mədhi-xanındır,

Bunu təsdiq edər Quranü Fürqan, ya Rəsulullah.

Qədəmi-pakiniləizzəti-insanfüzunoldi,

YığıldıKəbədənəsnam,osaqi-sərnigunoldi.

Təcəlləyi-cəmalındanədularbağrixunoldi,

Cahanabəxşqıldınfeyzüehsan,yaRəsulullah.

Qurtardiiqrari-biismi-rəbbinəxəlqicəhalətdən,

Sənəvvəlkizati-müəzzimsən,məlaikərşi-izzətdən.

Eniboldiqapıdacümlədərban,yaRəsulullah….

BaşqabirAzərbaycantürkaydınıYüsifZiyaTalbızadəisəhesabedirdiki,Məhəmmədpeyğəmbərin(s)gətirdiyidinvəayinüsullarımüsəlmanlarüçünbirörnəkdir.Onunfikrincə,Allahınıtanıyanfərdmillətini,millibirliyinivəənəsası"İslambirliyi"nidərketmişolur: "Xudavəndialəmin…məxluqatıxəlqetməkdəəslməqsədixəlayiqitəşkiletməkdir…Busəbəbdəndirki,Xudavəndialəməslfitrətinsaniyyəniümumabirtəriqi-müstəqimüzrəxəlqedibdir".Talıbzadəyazırdıki,Peyəmbərimizinbizəmirasqoyduğuİslamheçvaxtdünyəvielmlərinöyrənilməsininəleyhinəolmamış,əksinəmüasirlikləayaqlaşmışvəözününyenilikçiruhunuqoruyubsaxlamışdır.ÇünkiAllahınrəsulubunu,inadlamüsəlmanlaratövsiyəetrmişdir: "İslamdinininmüqəddəskitabıQuranı-şərifənəzərənümumənelmvəmərifət,tərəqqivəmədəniyyətislamınümdəəsasıdır.VəislamdinindərəhbaniyyətinharamolduğuvəÇinəcənelmdalıncagetməktövsiyəsibumətləbədəxişahiddir".

Ümumiyyətlə, Azərbaycan mütəfəkkirləri hesab edirdilər ki, hər bir millət bayram saxlamağı ilə də dünya millətlər sırasında yaşamağa qadir olduğunu ifadə edir. Bu mənada azərbaycanlılar da "ən böyük, ən işıqlı" bayram hesab etdikləri mövlud gününü layiqincə qeyd etməlidirlər. Onların fikrincə, bu baxımdan Azərbaycan türkləri mövlud bayramını rəsmi və quru bir şəkildə deyil, əsl xalq bayramı kimi keçirməli, həmin gündə peyğəmbərin şəninə musiqilər səslənməli, milli şeirlər oxunmalı, mənalı nitqlər söylənməli, bir sözlə bayram əhval-ruhiyyəsində keçirilməlidir. Fikrimizcə, bütün bunlar bu günümüh üçün də keçərlidir. Çünki Allahın rəsulunun əsas ideyalarından biri dünya insanlarının inanclarından asılı olmayaraq, barış və xoşbəxtlik içində yaşaması olmuşdur.

MEDİA Agentliyi