Təbriz... "Arzularımızın kökü orda, çiçəyi Bakıdadır"-belə demişdi bir nurani qoca rəsm qalereyasındakı mavi divarın önündə dayanaraq. Yox, o, divara baxmırdı; divarda Matrakçı Nasuhun "Təbriz" miniatürünün bir surəti asılmışdı... Kim bilir, bu nurani qoca hansı xəyallara dalmış, hansı xatirəsinin əlindən tutub illəri geri-geri adlamışdı?! Mənimsə yadıma 1992-ci il düşmüşdü...
1992-ci il idi. Valideynlərim İrana getməyə hazırlaşırdılar. Uşaqdım; cəmi, 6 yaşım vardı. Harasa getmək, gəzmək həvəsim yenicə boyunu göstərmişdi ki, valideynlərim məni qarşılarına qoyub İran haqqında danışmağa başladılar. Bacardıqları qədər sadə dillə o ölkənin fərqli olduğunu, orda Bakıdakı kimi şən, şaqraq, əyləncəli günlər keçirə bilməyəcəyimizi anlatdılar. "Molla rejimi" sözləri isə anamın dilindən töküldü...Və o, bu iki kəlməni elə bir ifadə ilə demişdi ki, canımı bir az qorxu, bir az da məyusluq sardı. "Ürəyim istədiyi kimi oynaya bilməyəcəyim, qəşəng-qəşəng gəzməyəcəyim bir yer"ə getmək düşüncəsi məndə, əməlli-başlı, xəyal qırıqlığı yaratmışdı. Ayağımı yerə döyüb:
-Getməyək onda! Mən getmək istəmirəm!-dedim.
Anamla atam çarəsizcə baxışdılar və anam qayğıkeşliklə mənə anlatdı ki, getməliyik...Sən demə, xalamgilin yaşadığı, atamın həmişə adını ürəklə çəkdiyi Təbriz şəhəri İrandaymış... Bizsə xalamgilə getməliydik.
Səfərə çıxacağımız gün gələnədək xəyalımda İranı, bəlkə də, yüz dəfə "gəzib-qayıtdım". İnsanların hamısı uzun, qara saqqallı idi, qadınlar qaraqabaq idi, uşaqlar qəddar baxışlarını məndən çəkmirdi...
Elə ki, atam yol çantalarımızı qapının yanına yığmağa başladı, daha dözmədim, altı yaşlı uşaqların öz narazılıqlarını ən yaxşı ifadə edəcək şəkildə -ağlayaraq bir daha İrana getmək istəmədiyimi bildirdim. Anam saçlarımı sığalladı və dedi:
-Ağlama, səni burda qoyub gedə bilmərik. Hazırlaş. Sabah yola çıxırıq.
Bu dəfə daha ucadan, hıçqıra-hıçqıra ağlamağa başladım. Oyuncaq ayımı divara çırpa-çırpa var gücümlə bağırırdım:
-Getmirəm! Getmirəm!
Uşaq ağlımla ora mənimçün həm qorxulu, həm də hamının: "Heç nə eləmək olmaz!"-dediyi bir yer idi. Sonra anam mənim ən sevdiyim şirniyyatı bişirəcəyinə söz verdi, atam saçlarımdan öpdü və mən kiridim. Bir neçə saatlıq da olsa unutduğum qorxumu və narahatlığımı bir də həmin axşam xalamla xalamqızının dediklərini müzakirə edən valideynlərimin söhbəti zamanı yada saldım. Onlar "molla rejimi" olan ölkədə özümüzü "yaxşı aparmağımızı" xahiş etmiş:
-Çox gülməyin, ucadan danışmayın, özünüzü sadə aparın, başınıza çadra bağlayın, heç kimə baxmayın.-deyə bərk-bərk tapşırmışdılar.
O gecə yuxuda da qara qorxu məndən əl çəkmədi; dəfələrlə diksinib oyanmış, ağlayaraq anama sarılmışdım...
Səhəri gün yola düşdük. Təbrizə çatanda gecəydi. Atam qol saatına baxıb qayğıyla:
-Saat 12-ni keçib ki!-dedi.
Avtobusdan düşdüyümüz yerdə yemək qoxuları bir-birinə qarışmışdı. Havanı dərindən içimə çəkib uşaq marağıyla ətrafa boylanmışdım. Səliqəsiz şəkildə düzülmüş masaların ətrafında oturan adamlar iştahla plov yeyirdilər. Qaşlarımı çatıb anamın başına örtdüyü uzun şalın ucunu dartışdırdım:
-Ana, gecə plov yemək olmaz axı...
Anamın baxışlarına qorxu çökmüşdü bir anlıq; ehtiyatla və çəkingənliklə ətrafa boylanmışdı. Atamsa aşağı əyilib pıçıltıyla gecə aş yeməyin buralarda normal olduğunu dedi. Maraqla gecə vaxtı düyü yeyən insanlara baxırdım. Ucadan danışır, gülür, sanki, ətrafda başqa insanlar yoxmuş kimi, vecsiz-vecsiz hərəkətlər edirdilər. Getdikcə daha da məyus olurdum, burdakı bütün insanların bu cür-vecsiz, rahat, heç nəyi eyninə almayan olduğunu fikirləşdikcə dodaqlarım büzülür, gözlərim dolurdu. Bir tərəfdən də, burda -camaatın içində ağlamaq istəmirdim.
Amma sən demə, heç də bütün təbrizlilər belə deyilmişlər. Elə ki, səhər açıldı, gün də bir boy qalxdı, şəhər qaynamağa başladı. Yox, bəzi söyləntilərdə olduğu kimi deyildi bu qaynarlıq; qarşınıza bircə nəfər də sərxoş adam çıxmazdı. Sözarası kiminsə: "Təbrizdə sərxoş adam tapmaq meşədə adam görmək kimi bir şeydi"-dediyini də eşitdim. Şəhər isə ilk baxışdan xoşuma gəlmişdi. Təbriz çox gözəl, işıqlı və əsrarəngiz şəhər idi. Əlbəttə ki, gözəl olmalıydı! Atamın aram-aram, asta səslə Təbriz haqqında danışdıqları da zehnimi aydınladırdı. Mən orda-Təbrizin küçələrində bildim ki, bura Azərbaycanın qədim torpağıdır. Vətənin bir parçası olan bu əsrarəngiz şəhər öz gözəlliyi ilə valideynlərimi elə heyran qoymuşdu ki, üzləri, elə bil, işıq saçırdı. Onların bu işığından, təbii ki, mənə də pay düşmüşdü...
Dediyim kimi, xalamgilə qonaq gəlmişdik. Sağ olsunlar, bizi yaxşı qarşıladılar. Qayğı və nəvazişlərini əsirgəmədilər. Şəhərə çıxmazdan əvvəl isə xalam üzündə ciddi ifadə ilə bizə "dərs keçməyə" başladı:
- Bax, mən qabaqcadan xəbərdarlıq edirəm, adamlara bir o qədər fikir verməyin. Onlar bir az kobuddurlar, özgə, yad adamları sevmirlər, onlara birtəhər baxırlar. Kobudluq etsələr də, gülümsəyin, "çox sağ olun" deyib yola verin. Heç kimlə dalaşmayın, əksinə, hamı ilə mehribancasına ünsiyyətdə olun. Buranın adəti Bakıdan xeyli fərqlənir, ona görə də, ehtiyatlı olun. Artıq danışığa, hərəkətə yol verməyin.
Bu sözlər uşaq yaddaşıma elə silinməz hərflərlə yazılıb ki, hələ də, unuda bilmirəm. Amma xatırladığım qədər həmin vaxt gülmüşdüm və xalam da sərt-sərt mənə baxmış, gülüşümü kəsmədiyimi görüb o da mənə qoşulmuşdu.
...Şəhər olduqca gözəl və maraqlı idi. Di gəl, insanlar xalamın dediyi kimiydi: qaraqabaq, kobud, sərt... Üzlərdəki ifadə o qədər anlamsız idi ki, elə bilirdim, hamı bir-birinə oxşayır. Anam başına şal örtmüş, atam uzun köynək geymişdi. Bircə mən kiçik səyahətçi qrupunda fərqlənirdim; uşaq olduğuma görə, anam məni "bürələməmiş", şort və qolsuz köynək geyindirmişdi. Xalam mənə üstdən nəsə geyindirməyi məsləhət görsə də, anam etiraz etmiş:
-Uşaq bu istidə nəfəs alammaz.-demişdi.
İrəlilədikcə insanların bəzilərinin dönüb mənə tərs-tərs və hirslə baxdıqlarını gördüm. Niyə belə elədiklərini anlamır, öz-özümə fikirləşirdim: "Düz tapmışammış; burdakı adamlar hamısı pis, qorxulu adamlardır." Yolumuz bir geyim mağazasına düşdü. Elə içəri girən təki, insanların çoxunun bizə, xüsusilə də, mənə qəzəblə baxdıqlarını gördüm. Elə bil, məni indicə döyəcəkdilər. Qorxumdan anamın şalının ucunu tutub üzümü örtdüm və 10-dək saydım. Sonra şalı əlimdən buraxdım və gülümsəyərək irəliyə baxdım. Sərt baxışlarını mənə zilləyən bir qadın düz üstümə gəldi, yanımdan keçərkən başını əydi və hiddətlə:
-Kəsofət!- dedi.
Xalamın evdə dediyi sözləri xatırladım: "Kobudluq etsələr də, gülümsəyin, "çox sağ olun" deyib yola verin." Tez başımı çevirib ucadan qadına səsləndim:
-Sağ olun! Kəsofət gününüz olsun!
Qadın dayandı və üzümə elə baxışlarla baxdı ki, bayaqkından da bərk qorxdum, özümü anamla xalamqızının arasına atdım və balaca boyumun görünməməsini arzuladım. Bir yandan da fikirləşirdim ki: "Axı mən bu qadına pis heç nə demədim. O, mənə nəsə bir söz dedi, bu da yəqin, "xoş gördük", ya da "salam" kimi bir şey idi. Mən də ona gözəl cavab vermişdim. Bəs, o, niyə hirslənirdi ki?"
Birdən xalamqızının pıçıltıyla anama dediklərini eşitdim:
-"Kəsofət" zibil deməkdir, ay xala. Dillərindən düşməyən sözləridir. Kimi bəyənmirlərsə, nədən xoşları gəlmirsə, ona "kəsofət" deyirlər.
Bu dəfə hiddət mənim baxışlarıma çökmüşdü. Dodaqlarımı bir-birinə sıxıb gözlərimlə qadını axtardım, amma yox idi. Xalamqızının qolundan tutub altı yaşın verdiyi bütün qətiyyətimlə dedim:
-Burda-İranda mən də kimdənsə xoşum gəlməsə ona "kəsofət" deyəcəyəm!
Xalamqızı ilə anam eyni anda şəhadət barmaqlarını dodaqlarına qoyub gülümsəmişdilər.
İndi böyümüşəm və "qonşuluq" sözünün bütün məna yüklərinə bələdəm. Mənə o çatmır ki, iranlılar Bakıya gələndə xoş üzlə, qonaqpərvərliklə qarşılaşdıqları halda, mənə-bir azərbaycanlı uşağa niyə "kəsofət" demişdilər? Özü də, bunu mənə həsrətimizin qızılı saçağından adını asdığımız bir məkanda-qədim ata-baba yurdum olan Təbrizdə demişdilər... Bax, bu məqamda iranlıların "qonşuluq" sözünü hələ də tam mənasilə dərk etmədiklərindən əmin oluram.
Hərdən kiməsə, nəyəsə əsəbiləşəndə o söz-"kəsofət" mənim də dilimə gəlir. Bacım o dəqiqə deyir:
- İran xatirələrini az yada sal, yoxsa darıxmısan?
- Yox, mən nə "kəsofət" sözü üçün, nə də iranlılar üçün darıxmışam. Mən öz torpağımız olan Təbriz üçün darıxmışam. Təbriz Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi, yəni, Azərbaycan torpağıdır, bizim gözəl diyarımızdır. O torpaqlar tarix boyu bizim olub, olacaq da!-deyə cavab verir, az öncəki hirsimi, hiddətimi heç vaxt işığı sönməyəcək ümidimə qurban edirəm...
Bir də, Süleyman Rüstəmin məktəbliykən əzbərlədiyim şeirinin bir bəndini ucadan, şövqlə təkrarlayıram:
Sən çıxdın qarşıma duzla, çörəklə,
Bağından dərdiyin güllə, çiçəklə,
İkiyə bölünməz saf bir ürəklə,
Təbrizim, Təbrizim, aman Təbrizim,
Yox olsun başından duman, Təbrizim!
Leyla Turan
