QEYD: Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap olunur
VII Yazı
AMEA Fəlsəfə və Sosoiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,
dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərli
Müsəlmanlar arasında məzhəblərarası mübarizəni, o cümlədən şiə-sünni məsələsini birmənalı şəkildə pisləyən Sultan Məcid Qənizadə açıq şəkildə yazırdı ki, bunu ortaya salanlar əsil müsəlman ola bilməzlər. Çünki müsəlmanların kitabı da, peyğəmbəri də birdir. Bu anlamda müsəlmanların sünni və şiə adları altında bir-birlərini öldürmələrini cəhalət adlandıran Qənizadə yazırdı: "Allahı sevirsinizsə, Ömər ilə Əli həzrətlərini rüsvay etməyəsiniz. Öz zamanlarında o cənablarından baş verən əməllər indi gah islam və gah əcnəbi tarixçilərinin sərdəftəri olmuş ikən, sizin kibi cahillər bu kəsafəti-bəşəriyyə ilə onlar kibi ali cənabları müaxəzə etmək şayəstə deyil…. Ələlxüsus ki, indi dörd yüz ildir ki, bu bihudə məsələ söylənib-söylənib axır bir səmərə vermədiyi xud müzurr olduğun sübut edir". [1]
O, "Allah xofu" əsərinin mövzusunu da real həyatdan götürüb təsvir etməklə yanaşı, cəmiyyətin problemlərinin həllində çıxış yolu kimi islam dinini, konkret olaraq Quranı göstərmişdi. Ona görə, insanlar Allahın qoyduğu şəriətlə getsə, cəmiyyət daxilində elm intişar tapsa insanlıq şərəfi və vicdan isməti də itməz: "Amma çifayda! Elm və şəriət hala o dərəcədə intişar tapmayıbdır ki, hamı insanlar insanlıq şərəfini anlayıb, vicdan ismətin saxlaya bilsinlər". [2]
O, İslamda qadın məsələsinə də xüsusi diqqət yetirmişdir. Onun fikrincə, İslam dünyasında neçə əsrlərdən bəri davam edən bu adətə son qoymaq lazımdır. Çünki qadınların azadlıqlarının əlindən alınması son nəticədə millətin inkişafına zərbə vurmuşdur. Qənizadə yazırdı: "Filhəqiqə bəzi millətlər arasında qadın tayfası hürriyyət səmərəsində binəsib ikən, bəzi hüquqdan məhrum qalmışlar. Biz Qafqaziya müsəlmanlarının arasında qadın çağırdığımız mehriban canlar, analar və bacılar übudiyyət qeydlərində bağlanmaları zülm və fəzihətdir və bunca nagüvara adətlər şəri-Məhəmmədiyə bərəks olduqda tədric ilə islam millətlərinin arasından tərk olacağına etimad çoxdur". [3]
Ancaq o, kişilərlə qadınların tamamilə bərabərhüquqlu olması məsələsinə gəlincə, burada bir qədər fərqli mövqedən çıxış edirdi. Qənizadənin fikrincə, kişi ilə qadın arasında başlanğıcdan müəyyən fərq olduğu üçün, indi də bəzi məsələlərdə kişi qadından üstündür: "Dünyada hər bir zatın tərəqqisi üçün bir şərt mövcud ikən həmin tərəqqinin təkmili üçün həm bir dərəcə müəyyəndir. Hakəza qadın məsələsi hürriyyət və insaf üstündə bina tutduqda mədəniyyət aləmində bir dərəcəyəcə çatacağına həm etimad çoxdur, amma amerikalılar istətdiyi bərabərlik dərəcəsinəcən yox. Zira ki, ümumi insaniyyət üçün hürriyyət mütləqən mümkün olmadıqda, qadınla kişi arasında hər bir cəhətcə bərabərlik mümkün deyildir". [4]
Qənizadə Cümhuriyyəti dövründə də millət vəkili kimi, ən çox diqqəti "İslam birliyi"nə yönəltmiş və Türk-İslam məfkurəsinin sintezindən çıxış etmişdir. Bu baxımdan, 1917-1920-ci illərdə mövcud olan "İttihad" partiyasının liderlərindən bir kimi Qənizadə hesab edirdi ki, İslam bayrağının ucalmasında Türk qövmləri müstəsna rol oynamışdır. O, parlamentdəki bir çox çıxışlarında bəyan edirdi ki, "İslam birliyi" məsələsində aparıcı rol türklərə məxsusdur.
Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonra da mədəni-maarif işlərini davam Qənizadə, ancaq SSRİ repressiyasından qurtula bilməmişdir. Belə ki, onun vaxtilə islamçılıq, o cümlədən türkçülüklə bağlı çıxışları 1937-ci ildə repressiya olunması il nəticələnmişdir. Beləliklə, ömrünün böyük bir hissəsini xalqının maariflənməsinə və savadlanmasına həsr edən Qənizadə bu yolda, sözün həqiqi mənasında şəhid olmuşdur.
Azərbaycan Türk mütəfəkkiri Haşım bəy Vəzirov (1867-1916) "Tazə həyat", "Səda" və digər qəzetlərdə çıxan yazılarında ifrat mühafizəkarların və ifrat qərbpərəstlərin mövqelərini tənqid etmişdir. Ona görə, İslam dəyişilməzdir, lakin tərəqqiyə qarşı deyildir, əksinə, inkişafın tərəfindədir. Yalnız bu dini mükəmməl bilən şəxslər anlayar ki, müsəlman aləminin hazırda geridə qalmasının baiskarı İslam deyil, başqa amillərdir. [5] O, bu amilləri əksər müsəlmanların avamlığında, cahilliyində və yalançı ruhanilərin əməllərində görmüşdür.
Onun fikrincə, "müsəlmanlar qardaşdırlar" prinsipi sayəsində müsəlman xalqları ilk vaxtlar barış və rifah isərçisində yaşamışlar. Lakin sonralar Qurani-Kərimin əmrlərini unudan despotik hökmdarlar və bəzi din adamları İslamın adından saxta hökmlər uydurmuşlar. H.Vəzirovun fikrincə, bununla da əvvəllər nə qədər sürətlə islamiyyət tərəqqi edib irəli getmişdisə, son əsrlərdə ona bənzər bir surətlə dağılmağa, tar-mar olmağa üz qoymuşdur. [6] Belə dönəmdə müsəlman mütəfəkkirləri yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu axtarmağa başlamış, nəticədə 19-cu əsrdə İslamda islahat ideyası ortaya çıxmışdır. Onun fikrincə, ictimaiyyətçi, yenipərəst, bir sözlə islahatçı olmaq isə İslamın əsaslarına zidd deyildir. Çünki ictimaiyyətçi və yenipərəst olmaq İslam bərqərar olan gündən onun mahiyyətini təşkil etmişdir. O, yazırdı: "Biz bütün millətlərin, bütün insanların kamal həddinə yetişməyinin və onlarla birlikdə öz millətimizin xoşbəxtliyinin tərəfdarıyıq. Biz öz millətpərəstliyimizi əsil yenipərəstlik, insanpərəstlikdə binalandırırıq". [7] O yazırdı ki, hürriyyət, müsavat və ədalət islamiyyətin eyni kimi qəbul edərək bütün müsəlmanların rifahı üçün çalışacaqlar: "Siyasi cəhətdən ruznaməmiz tərəqqipərəstlik yolunda olub müsəlmanların haqqında indiyə kimi hər nə təcavüzat və sıxıntı olubsa, onların rəfinə çalışacaq, Rusiyaada olan rus millətinə verilən hüquq və imtiyazın hamısını biz dəxi öz millətimiz üçün tələb edəcəyik və hər bir işdə bu halda Dövlət Dumasında müsəlman firqəsi tutduğu məramnamə ilə mütabiq gedəcəyik,… dil məsələsinə gəldikdə mümkün olan qədər camaatın çoxuna tanış olmayan sözlərdən, istilahlardan qaçacayıq". [8]
Əziz Mirəhmədova görə, H.Vəzirov daim ideya tərəddüdləri içində olan, çox vaxt burjua məfkurəsi təsiri altında yazan tipik liberal burjua ziyalısı olmuşdu: "O, sinfi sülh ideyasının tərəfdarı idi, islam dini və şəriətinin "saflığını" tərəqqinin başlıca şərtlərindən biri kimi irəli sürürdü, elmlə dini etiqadı birləşdirməyə cəhd edirdi". [9] Deməli Vəzirov İslamı və şəriəti tərəqqiyə çatmaq üçün başlıca şərt sayır, elmlə din arasında ziddiyyət görmürdü. Vəzirova görə, müsəlman xalqlarının birliyini istəməyənlər elmlə dini bir-birinə qarşı qoyurlar, halbuki Qurandakı hökmlər dünyəvi elmlərə qarşı deyildir.
Maraqlıdır ki, Haşım bəy sinfi sülh ideyasının tərəfdarı kimi də çıxış etmişdir. Onun fikrincə, bəşəriyyətin müxtəlif dinlərə parçalanması yer üzündə barışa nail olunmasına əngəl törədə bilməz. Əksinə, bütün səmavi dinlər yalnız sülh ideyasını təbliğ və müdafiə edirlər. Dinlərin barışçı missiyasını dananalar, dini inancları ədavət mənbəyi sayanlar isə marksistlər və digər ifrat sol qüvvələrdir. Mütərəqqi islamçılara meyil edən H.Vəzirov ifrat tərəqqiçiləri (M.Şahtaxtlı), "mollanəsrəddinçi"ləri (C.Məmmədquluzadə və b.) yerli-yersiz müsəlman ziyalılarına, müsəlman millətçilərinə, müsəlman mülkədarlarına (H.Z.Tağıyev və b.) sataşmaqda ittiham etmişdi. [10]
"İslam birliyi"ni doğru hesab etməyənlərə cavab olaraq H.Vəzirov yazırdı ki, ingilislər, ruslar, italiyanlar və digər əcnəbi xalqlar bu məsələdə müsəlman aləminə qarşı mövqe tutsalar da, artıq bəzi müsəlman ölkələri (Əqfansıtan, Mərakeş, Osmanlı Türkiyəsi və b.) İslam birliyinə doğru qədəm qoymuşlar. Onun fikrincə, xristian millətləri ittifaq yaratdıqları dövrdə müsəlmanların da eyni amal uğrunda birləşməyə cəhd göstərmələri təbii haldır. Ancaq maraqlıdır ki, xristian millətlər öz aralarında ittifaq yaratdıqda bunu müsəlmanlar üçün təhlükə kimi görmürlər. Eyni addımları müsəlman millətlər atdıqda isə, xristian millətlərin mütəfəkkirləri tərəfindən bu, dərhal xristianlar üçün təhlükə mənbəyi, hətta dünya üçün zərərli amil sayılır. Ona görə də Haşım bəy müsəlman xalqları kənar qüvvələrin oynuna gəlməməyə, onları ən azı dini-mənəvi birliyə nail olmağa çağırırdı.
Maxizmə (Max və Avenarius iddia edirdilər ki fəlsəfədə materializm və idealizmdən yüksəkdə dayanan üçüncü xətt yaradıblar) rəğbət bəsləyən Əhməd Midhət Rüfətov "Tarix və həqiqət" məqaləsində yazırdı ki, təbiət və cəmiyyət Allah tərəfindən idarə olunur və burada obyektiv qanunauyğunluqlardan söhbət gedə bilməz. O, yazırdı: "Bəşəriyyətin istiqbalında, hökümətlərin və millətlərin təkamülündə bir məqsəd arayan, burada bir məqsəd və qayə olacağını təsdiq edir deməkdir. Bu kimi qayə təsəvvür edə bilmək üçün bu qayənin kainat və bəşərin fövqündə və onların iradəsindən müstəqil bir "mövcud" tərəfindən məzkur qayəyə doğru sövq edildiyini qəbul etmək lazımdır. Bu "mövcudat" bütün vəsfləri ilə... əhli-əqaidin "allah" dedikləri mövcudun eynidir". [11]
Rüfətov daha sonra yazırdı ki, bəşəriyyətin təkamülü üçün göstərilən qayə, ancaq ən cürətli mühərrirlərin xəyalına sığa bilər. Çünki böyük alimlərin, mütəfəkkirlərin vəzifəsi bəşəriyyətin ehtiyaclarına ən uyğun gələn həyat düsturlarını bulub və göstərməkdir. [12] O, yazırdı: "İnsanların daima mühit və şərait ilə uyuşmaları sair heyvanlarda olduğu kimi, üzviyyəti dəgişməsi surətilə vüquə gəlmədi... insanlar özlərinə lazım olan şeyləri təbiətdən tədarük etməkdən isə, həmcinsindən yazında bulunan zəiflər hesabına keçinməyi daha qolay bildilər... Zəiflər sayəsində qəhrəman rolunu oynayanlar mövqelərini daha əmin bulundurmaq üçün yekdigərindən fərqli bir çox təbəqələr daha təşkil etdilər. Əsrlərcə müddət bu hüdudlar şirkəti zəifləri soyub soğana çevirdi. Bu andan siniflər arasındakı mülk və təssərrüf qovğası müntəzəm hökumətlərin təşkilinə yol açdı.... hökumətlər müqavilə nəticəsində meydana gəldi". [13]
[1]Yenə orada, s.68
[2]Yenə orada, s.124
[3]Yenə orada, s.80
[4]Yenə orada, s.80
[5]Azərbaycanmətbuattarixiantologiyası(2cilddə1cild).Bakı, "Elmvətəhsil", 2010,s.226
[6]Yenə orada, s.227
[7]Yenə orada, s.228