QEYD: Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə çap olunur
III Yazı
AMEA Fəlsəfə və Sosoiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,
dosent, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərli
20-ci əsrin əvvəllərində Azərbcaycan Türk mütəfəkkirlərindən Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və Əlimərdan bəy Topçubaşının müasirləşmək-qərbləşmək-avropalaşmaqla bağlı bir-birinə yaxın və ziddiyyətli mülahizələrini Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bir ideoloq kimi ümumiləşdirə bilmişdir. O, yazırdı: "Bayrağındakı məzmun, fikir surətilə müasir bir türk və islam siyasi mövcudluğuna qovuşmaq ümidilə…".[1]Fikrimizcə, burada qeyd edilən "müasir bir türk və islam" kəlməsi göstərir ki, müasirlik dedikdə, ilk növbədə milli və dini sahədə, yəni islamda və türklükdə yeniləşmə, milli və bəşəri mədəniyyətin bütövlüyü – dünyəvilik (layiqlik) nəzərdə tutulur. Bunu, Rəsulzadənin bayrağın mənası ilə bağlı kitabda öz əksini tapmış xüsusi qeydi, açıqlaması da bir daha təsdiq edir: "Azərbaycan bayrağındakı mavi rəng – türklüyü, yaşıl rəng – müsəlmanlığı, al rəng də – təcəddüd (yeniləşmə – F.Ə.) və inqilab rəmzi olmaq həsbilə əsrliyi tərmiz edər ki, möhtərəm Ziya Gökalp bəyin "türk millətindənəm, islam ümmətindənəm, qərb mədəniyyətindənəm" – düsturunu ifadə etmiş olur".[2]
Rəsulzadə "qərb mədəniyyətindənəm" anlayışını yeniləşmə və inqilab kimi başa düşmüşdür. Bu anlayışlar da dünyəviliklə (layiqliklə), mədəniyyətlə bağlıdır. Fikrimizcə, mədəniyyət və müasirlik anlayışları bir-birini tamamlayırlar. Çünki yalnız müasirləşməyə meyilli millətlər mədəniyyət yarada bilirlər. Bu mənada, "müasirlik" ilk baxışda zəmanənin dəyərlərini və tələblərini əks etdirirsə, "mədəniyyət" anlayışı daha geniş məna kəsb edərək nəinki bu günün, həm də keçmişin və gələcəyin nişanəsidir. Eyni zamanda "mədəniyyət" anlayışında milli və dini dəyərlərlə yanaşı, Qərb-Avropa mədəniyyətinin mütərəqqi cəhətlərinin də öz əksini tapması mümkündür.
Bizcə, bayrağımızdakı al boyanın "müasirlik" adı altında avropalaşmaq, qərbləşmək kimi deyil, milli və dini dəyərlərə zidd olmadan yeniləşmə və inqilab (islahatlar həyata keçirilməsi), yaxud da dünyəvilik (layiqlik) olaraq yozulması daha məqsədəuyğundur. Atatürkün təbrincə desək, dövlət daima güclü olmalıdır ki, din birliyi tərəfdarları "ümmətçilik" adı altında "qəza-cihad" ideyasına qapılmasınlar. Atatürkün fikrincə, bunu əvəzində toplumda və dövlətdə qəti şəkildə ağlın hakimiyyəti üstün olmalıdır.[3]Bu isə o deməkdir ki, milli və dini dəyərlər yaşatmaq üçün həmişə müasir ruhlu olmaq hər hansı millətin başlıca qayəsi olmalıdır. Yalnız müasir ruhlu milli və dini dəyərlərə sahib millət ayaq üstə durar və dünya durduqca var olar.
Türk dünyasının böyük şəxsiyyəti Hacı Zeynalabdin Tağıyev (1838-1924) XIX əsrin sonu, XX əsrin başlarında çağdaş ruhlu Türkçülük, İslamlığın təbliği və təşviqində miqyasagəlməz maddi dəstək göstərmiş, milli-demokratik ruhlu ictimai-siyasi təşkilatların ("Difai", "Müsavat", "Nicat", "Müsəlman xeyriyyə", "Nəşri-maarif" və b.), qəzet-jurnalların ("Həyat", "İrşad", "Füyuzat", "Yeni İrşad", "Açıq söz" və b.) yaranması və inkişafında müstəsna rol oynamışdır. [4]
Onun milli işlərindən biri, Quzey Azərbaycanda Türk dilində qəzetlərin qadağan oldğu bir dövrdə, 1895-ci ildə rusdilli "Kaspi" qəzetini mətbəəsi ilə birlikdə satın alması idi. Məhz bundan sonra "Kaspi" qəzeti Azərbaycan tüklərinin milli ideyasının təbliğində aparıcı rol oynamışdır. Sovet ədəbiyyatında da etiraf olunurdu ki: "XIX əsrin axırlarında – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan burjuaziyasının hələ öz siyasi partiyası yox idi və yerli panislamistlər öz ideoloqları Əhməd bəy Ağayev və Əlimərdan bəy Topçubaşov başda olmaqla milyonçu H.Z.Tağıyev tərəfindən alınan "Kaspi" qəzeti ətrafında toplaşıb, onun səhifələrində öz baxışlarını təbliğ edirdilər". [5]
N.Nərimanov 1900-cü ildə yazdığı "Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əlli illik məişəti və cəmaətə xidmətləri" kitabsaçında göstərirdi ki, Tağıyevin millətə əsas xidmətləri arasında milli məktəblərin inşası olmuşdur. [6] Tağıyevdən hər cür maddi dəstək görmüş N.Nərimanov daha sonra yazırdı: "Onun cəm etdiyi milyonlardan insana və millətə mənafe yetişibdirmi? Hərgah yetişibsə, bu möhtərəm şəxsin xidmətlərinin əvəzində millət nə etməlidir? Təklifi nədir? Bu məsələni həll etmək bir adamın işi olmayıb, mərifətli müsəlmanlar bu barədə gərəkdir məşvərət edələr və məşvərət məqamında cənab Hacının millətə xidmətlərini qeyri-müsəlman milyonçuların işləri ilə (Bakıda xüsusən) bir tərəziyə qoyarlar. Həmin məqamda hörmətli Hacının millətə olan qeyrətinin qiyməti ariflər yanında birə beş artar. Böyük hünərdir, əzizim, insan öz sağlığında xeyriyyə cəmiyyətlərinə bu qədər xərc etsin! Bu qeyrətdə şəxslərin həyatı xarici millətlərin bizim barədə olan hörmətsiz fikrini puç etməyə səbəbdir. Mədəniyyətli millətlər bizə mədəniyyətdən üz döndərən, vəhşi, vətənin və millətin imdadına çatmayan deyirlər. Səbəb? Səbəb budur ki, Hacı kimi dövlətli müsəlmanlardan mini qara torpağa gedibdir və gedəcəkdir, amma Vətənə və Millətə Hacı edən xidmətlərin mindən birini etməyiblər". [7]
Müəllifi Yusif Talıbzadə olduğu ehtimal olunan "Sərvət və səxavətlə məşhur cənab Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tərcümey-halı" əsərində (1903) də qeyd olunur ki, milli məktəblər inşa etdirən Tağıyev bu zaman yalnız oğlanları deyil qızları da düşünərək Nəcib Qızlar Gimnazyasını təsis etmişdir. Y.Talıbzadə yazırdı: "Həqiqətən, heç kimlə şərik olmadan, heç kimin ianəsi yetmədən bu ağır işləri öhdəyə götürmək böyük mərdlikdir. Doğrudan da, vətən səxavət və səadət qapısını açan, milləti əzizlik və şərfətə yetirməyə çalışan bu cənaba bənzər daha birisini müsəlmanlara yetirməyə illər, zaman lazımdır". [8] Y.Z.Talıbzadə Tağıyevə həsr etdiyi bir şeirində yazırdı:
Tək millətinə olmayıb onun himayəti,
Hər millətə ziyadə keçibdir inayəti.
Çün eyləyibdir cümlə əlili o biniyaz,
Ol barədən alıb neçə dövlətdən imtiyaz.
Hər millət ol cənaba edir çox təşəkkürün,
Həmvarə lütfü mərhəmətinin təzkkürün. [9]
Türk (Azərbaycan) tarixində ilk dəfə Quranı Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etdirən Tağıyev, onu Yusif Ziyanın vasitəsilə 1907-ci ildə İstanbula 2.Sultan Əbdülhəmidə hədiyyə olaraq göndərmişdir. [10]
Milli aydınımız Hüseyn Cavid də yazırdı ki, Tağıyev milli məktəblər açmaqla, milli mətbuata, milli təşkilatlara, milli teatrın inkişafına yardım etməklə mədəniyyət işıqları yandırmışdır. O, yazırdı:
Elm əsasını qoyan, maarifin hamisi,
Elm əhlinə süd verən mehriban dayə yazdı.
Bir çox pullar sərf etdin elm, hünər yolunda,
Müdrik adı, şöhrəti qalxır səmayə yazdı.
Biliyin faydası var həm dünya, həm üqbada,
Biliklə əldə olar məqsəd və qayə yazdı. [11]
Milli şairimiz Mirzə Ələkbər Sabir də Tağıyevin millət üçün etdiyi əməyi yüksək qiymətləndirmişdir. O, yazırdı:
Elmə yollar açdın, ey millətpərvər
Hacı Zeynal Abdin, ey taci sər.
Vətənin qızların elmə bağladın,
Vətənə, ümmətə, millətə pərvər.
Müzəyyən eylədin kəlbi nadanı,
Mərhəmətli ata, muarif göstər.
İrana, Turana, Türkə, Tatara
Səxavət eylədin, oldun müzəffər.
Hər kə səni sevər, millətin canı. [12]
Nağı Şeyxzamanlı isə hesab edir ki, Tağıyevin iki mühüm arzusu olmuşdur: varlı olmaq və milli qayəmizə xidmət etmək: "Hacı artıq zənginliyin son zirvəsinə yüksəlmiş və bununla da birinci qayəsinə çatmışdır. İkinci qayəsinə gəlincə, illik gəlirinin 25%-ni fəxri sədri olduğu Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinə və "Nəşri-Maarif" Cəmiyyətinə keçirmişdir. O, Bakıda çıxan və milli qayəmizə xidmət edən türkcə, rusca olan qəzet və jurnalların nəşrinə kömək etmişdir". [13] Onun başçılğı altında "Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti" 1-ci Dünya müharibəsi illərində Osmanlı türklərinə böyük yardımlar etmişdir.
Tağıyevin əsas xidmətlərindən biri də Türk dilində əsərlərin nəşrinə yardım etməsi olmuşdur. Məsələn, o, Həsən Əlqədari əl-Dağistani, Y.Talıbzadə, Əbdüssəlam Axundzadə, S.M.Qənizadə, S.Ə.Şirvani, N.Nərimanov, Mirzə İlyas bəy və başqa ziyalıların əsərlərinin hamisi olmuşdur. [14] Milli teatrın yaranması və inkişafında da Tağıyevin maddi dəstəyi olmuşdur. Bakıda ilk teatr binası 1883-cü ildə başa çatmış, 1888-ci ilin oktyabrın 27-də ilk tamaşa səhnəyə qoyulmuşdur. [15] Türk ziyalılarından Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, F.Vəzirov və başqaları 1905-ci lin martın 15-də məhz H.Z.Tağıyevin evində toplaşaraq "Ümummilli haqq istəyi" layihəsini hazırlamışlar.
1918-ci il dekabrın 7-də H.Z.Tağıyevin banisi olduğu Nəcib Qızlar Gimnaziyasını binasında Cümhuriyyət parlamentinin təsis iclası olmuşdur. Tağıyev Cümhuriyyətə hər cür maddi dəstək göstərmiş, onun büdcəsinin formalaşmasında çox böyük işlər görmüşdür.
Bizcə, Tağıyevin Türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin milli oyanışına və birliyinə etdiyi maddi yardımlar olmasa idi, bu gün biz yalnız həmin dövrdə nəşr olunan qəzet-jurnallardan, maarifçi-xeyriyyəçi və siyasi təşkilatlardan deyil, bütövlükdə milli məfkurədən, milli Cümuriyyətdən də çox kasıb vəziyyətdə çıxa bilərdik. Tağıyevin türklük və islamlıq ideyalarının daşıyıcı olması, onun milyonlarının milli-mənəvi dəyərlərimizin inkişafına yönəltmiş və Türk xalqlarının toparlanması yolunda yaşıl işıq olmuşdur.
[1]Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: Elm, 1990, s.97
[2]Yenə orada, s.97
[3]Bayar C. Atatürkün metodolojisi və günümüz.İstanbul, Kervan, 1978, s.69
[4]Cabbarov Fərhad (tərtib edəni). Müasirləri Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında. Bakı, "Ziya" NPM, 2013, s.7-11
[5]Azərbaycan Kommunist Partiyasının oçerkləri. Bakı: Azərnəşr, 1986, I cild, s.40